مجوز برای رپ؟ شوخی می‌کنید!
نگاهی به تاریخ رابطه سیستم و موسیقی رپ و پاسخ به این سوال که چرا رپفارسی هیچ وقت «مجوز» نخواهد گرفت
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی | وزیر ارشاد دیروز گفته که چند ماهی است به معاون هنری خود ماموریت داده در مورد قانونی شدن موسیقی رپ بررسی لازم را انجام دهد و ابراز امیدواری کرده که نتایج این بررسی به زودی اعلام شود. این در حالی است که اخیرا، بعد از بازداشت امیرحسین مقصودلو معروف به تتلو هم پوتک، یک خواننده رپ که یکی از چهره‌های یوتیوب فارسی هم هست؛
البته بدون سند و مدرکی مدعی شده بود که طرحی به نام «آشتی با مردم» وجود دارد که در قالب آن هم قرار است تتلو آزاد شود و هم رپرها کنسرت بگذارند. این دو اظهارنظر، یکی رسمی و یکی غیررسمی، یک مرحله تازه از نسبت میان حاکمیت در ایران و رپ فارسی در تاریخ حدودا ۲۵ ساله آن است. مروری کنیم به صورت مختصر بر این رابطه و ببینیم که آیا واقعا افقی برای قانونی شدن این موسیقی وجود دارد؟
می‌توان گفت که توجه به موسیقی رپ در ایران از دهه هفتاد آغاز شده است. تقریبا کمی بعد از موج جهانی آن. البته به سختی می‌توان مشخص کرد که واقعا چه آهنگی نقطه شروع رپ فارسی است. در منابع رسمی اما مشهور است که بگویند نخستین آلبوم رپ فارسی مجوزدار، آلبومی است به نام «اسکناس» اثر شاهکار بینش‌پژوه که سال ۱۳۸۳ منتشر شده است.
در خبری که آن زمان روابط عمومی گروه تولیدکنندگان موسیقی حرفه‌ای پاپ ایران منتشر کرده بود آمده بود که «پس از سه سال کشمکش و دست و پنجه نرم کردن با ممیزی‌های سلیقه‌ای و غیرکارشناسی سرانجام در آخرین روزهای سال ۸۲ موفق به دریافت مجوز انتشار گردیده».
نکته جالب اما این بود که در همین خبر آمده بود که این آلبوم مضمونی انتقادی اجتماعی دارد و «به برخی ناهنجاری‌های قشر مرفه جامعه پرداخته و مضامینی چون بزه‌کاری در برخی جوانان و علل گرایش ایشان به این ناهنجاری‌ها مورد نقد قرار گرفته است.» بنابراین نخستین آلبوم رپ فارسی، سویه انتقادی خود را معطوف به سیاست و سیاستمداران نکرده بود بلکه به سمت گروهی اجتماعی برده بود که اتفاقا حاکمیت هم با آن مشکل داشت.
ما «اسکناس» نتوانست راه را برای رپ باز کند. رپ در سال‌های بعد دو مانع جدی پیدا کرد. یکی تیم جدید فرماندهی انتظامی کشور به فرماندهی احمدی مقدم و دیگری وزیر ارشاد دولت اول احمدی‌نژاد یعنی صفارهرندی. ۱۰ مرداد ۱۳۸۶ به طور مثال سردار رضا زارعی، فرمانده انتظامی استان تهران به خبرگزاری ایسنا خبر داد که در کرج یک «کنسرت بین‌المللی گروه شیطان‌پرستی» کشف و مورد حمله نیروهای پلیس قرار گرفته که خوانندگان DJ و گروه‌های راک و رپ در آن حضور داشتند.
کمی بعد موج اول بازداشت رپرها اتفاق می‌افتد که البته روایت رسمی از آن دستگیری مرتبط با مواد مخدر است و نه موسیقی. پلمب استودیو اصلی ضبط موسیقی‌های رپ یعنی استودیو کرگدن هم ظاهرا متعلق به همین دوره است. کمی بعد و در حوالی پاییز ۱۳۸۷، یک قسمت از مستند معروف شوک که از شبکه سه پخش می‌شد به موضوع رپ اختصاص پیدا کرد و در آن رپرها با شیطان‌پرست‌ها یکی دانسته شدند.
جالب اینکه اعتراضات به مستند آن قدر بالا گرفت که تلویزیون یک مستند تازه به عنوان نقد و بررسی مستند قبلی نیز پخش کرد و از برخی ادعاها عقب‌نشینی کرد. نکته جالب‌تر اینکه تهیه‌کنندگان آن مستند در مصاحبه‌ای گفته بودند که اطلاعات خود را از «مرکز تحقیقات ناجا» گرفته بودند. این در حالی بود که در تیرماه همان سال، وزیر ارشاد یعنی صفارهرندی در مصاحبه‌ای در حیاط دولت به خبرنگاران گفته بود:
«مقابله با جریان‌های موسیقی ناسالم خارج از توان دستگاه فرهنگی کشور است. برای مقابله با جریان‌های موسیقی ناسالم از قبیل رپ که موسیقی را بهانه‌ای برای رسیدن به اهداف ناسالم خود قرار داده‌اند، دستگاه‌های امنیتی و انتظامی مقابله با این نوع جریان‌ها را جزو وظایف خودشان می‌دانند و اطلاعات لازم برای مواجهه با این گروه‌های غیرقانونی موسیقی را در اختیار دارند.»
بنابراین می‌توان گفت که در این دوره یعنی دوره اول احمدی‌نژاد حاکمیت شمشیر را برای رپ فارسی از رو بسته بود و حتی وقتی در سال ۱۳۸۵ سروش هیچکس آهنگی در دفاع از حق ایران برای داشتن انرژی هسته‌ای خواند؛ حاکمیت اقدامی برای جذب او نکرد.
انتخابات سال ۱۳۸۸ نقطه‌ای مهم در تاریخ رپ و حاکمیت در ایران است. پیش از انتخابات، ساسان حیدری ملقب به ساسی مانکن با مهدی کروبی دیدار می‌کند و آهنگی هم به حمایت از او می‌خواند اما کروبی در انتخابات پیروز نمی‌شود و احمدی‌نژاد کار را ادامه می‌دهد و پس از انتخابات سروش لشکری ملقب به سروش هیچکس یکی از مشهورترین موسیقی‌های اعتراضی رپ فارسی یعنی «یه روز خوب میاد» را می‌خواند. رابطه با موسیقی رپ درست که نمی‌شود هیچ؛ خراب‌تر هم می‌شود.
گروه رپ حامی حسن روحانی پیش از انتخابات ۱۳۹۲ گروهی است به نام «بروبکس». بروبکس در سال ۱۳۸۸ با آهنگی به نام «سوسن خانم» گل کرد و به نوعی می‌توان این آهنگ را نماد تغییر در موسیقی رپ از مضامین اجتماعی و درگیری‌های درونی گروه‌های رپ به موسیقی شادتر، شیش و هشت‌تر و بازاری‌تر دانست. بنابراین می‌توان گفت که دوره تقابل به پایان رسیده و پروژه جدیدی برای جذب موسیقی رپ آغاز شده است.
پروژه جذب دو بال داشت. یکی سوق پیدا کردن گروه‌ها و خواننده‌های رپ به سمت مضامین غیراجتماعی و غیراعتراضی که شاید بتوان نماد آن را رویکرد گروه زدبازی، یکی از مشهورترین گروه‌های رپ فارسی دانست. در این قالب موسیقی رپ عمدتا به سمت مضامین رابطه با جنس مخالف یا میل به نمایش ثروت یا درگیری‌های درونی رپرها با هم می‌رود و دیگر خبری از اعتراض اجتماعی نیست.
از سوی دیگر تلاش شد تا برخی از خوانندگان رپ به طور رسمی صدای حاکمیت شوند که مهم‌ترین پروژه در این بخش پروژه تتلو بود. کسی که در سال ۱۳۹۴ هم ترانه‌ای در دفاع از انرژی هسته‌ای آن هم روی یک ناو ارتش خواند و هم ترانه‌ای در ستایش از شهدا و در سال ۱۳۹۶، در پایون فرودگاه مهرآباد، کنار نامزد اصولگرای آن انتخابات یعنی سید ابراهیم رئیسی قرار گرفت و از او حمایت کرد. (در کنار او می‌توان به سهراب مصطفوی ملقب به سهراب ام جی نیز اشاره کرد)
اما باز هم خبری از مجوز نشد. اینگونه شد که پس از حدود ۲۰ سال، ناامیدی رپرها را فرا گرفت. در سال ۱۳۹۷، امیر تتلو و رضا پیشرو از ایران رفتند. دو نفر از چهره‌های شاخص و البته قدیمی رپ فارسی. سروش هیچکس هم در سال ۱۳۸۸ رفته بود و یاسر بختیاری ملقب به یاس هم یک سال بعد کنسرتی در استانبول برگزار می‌کند تا مشخص شود که راه مجوز بسته است.
البته آرمین زارعی ملقب به آرمین تو ای اف ام می‌تواند در همین سال و به طور مشخص در اسفند ۱۳۹۸ مجوز بگیرد ولی با تغییر موسیقی از رپ به پاپ.
حوادث سال گذشته در ایران و محوریت هیچکس – فدایی دو خواننده رپ در ساماندهی برخی رفتارهای خشونت‌آمیز و حتی شائبه مدیریت برخی از حساب‌های کاربری اپوزیسیون مثل ۱۵۰۰ تصویر از سوی آنان و نیز ارتباط با سازمان تروریستی مجاهدین خلق، ظاهرا سیستم را به این نتیجه رسانده که باید فکری جدی برای موسیقی رپ بکند.
این در حالی است که اخیرا تصاویر بی‌شماری از اجراهای خیابانی طرفداران آماتور موسیقی رپ در تهران و مشهد نیز به خصوص در اینستاگرام منتشر شده است و مشخص است که این موسیقی طرفداران خود را در جامعه و به خصوص در هسته مرکزی اعتراضات سال گذشته یعنی نسل جوان و نوجوان (یا نسل زد) دارد. اما به نظر می‌رسد که بر سر قانونی شدن موسیقی رپ چند مانع جدی وجود دارد.
مانع اول سبک زندگی رپرها به خصوص در حوزه ارتباطات شخصی و خصوصی با جنس مخالف، پوشش، و شایعات درباره احتمال مصرف الکل یا مواد توهم زا است که اغلب با معیارهای سیستم منافات دارد. مانع دوم ادبیات موسیقی رپ است که توام با بدزبانی‌هایی است که جایی در موسیقی رسمی ندارد. مانع سوم، گذشته بسیاری از این رپرها است که بلافاصله بعد از انتشار خبر اعطای مجوز به آن‌ها از پستوهای مجازی خارج خواهد شد و دست کم از سوی مخالفان دولت به رخ کشیده خواهد شد که «ببینید دولت اصولگرای رئیسی به چه کسانی مجوز داده است!»
و در نهایت ذات موسیقی رپ یعنی هنر اعتراضی است که امکان مجوز گرفتن طبق ساختارهای فعلی را نخواهد داشت. بنابراین پیش‌بینی ما این است که رپ فارسی مجوزی نخواهد گرفت مگر اینکه یا مثل اولین آلبوم موسیقی رپ یعنی اسکناس شاهکار بینش‌پژوه، سویه انتقادی خود را همسو با سیستم کند (کما اینکه در این سال‌ها موسیقی‌های رپی در اعتراض به سیاست‌های آمریکا یا اسرائیل بدون مشکل منتشر شده است) یا مثل آخرین آن یعنی آرمین زارعی، از موسیقی رپ دست بکشد و وارد حوزه موسیقی پاپ شود و نهایتا بتواند برای معشوقه‌ای بخواند:«دلم تنگه واسه تو آره شدیدا / مثل تو آره ندیدم / دلشو ندارم نبینمت یه روز من / فقط دست توعه شماره جدیدم.»
