«دست مرده» و ساعت آخرالزمان

هفت صبح|   در شرایطی که تنها هفت ماه از بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید گذشته، ایالات متحده و روسیه وارد یکی از خطرناک‌ترین دوره‌های تنش خود پس از جنگ سرد شده‌اند. هفته گذشته، هم‌زمان با تشدید حملات روسیه به اوکراین و بروز گسل‌های جدی در روابط واشنگتن - مسکو، کاخ سفید دستور استقرار دو زیردریایی هسته‌ای را در نزدیکی سواحل روسیه صادر کرد. این اقدام پاسخی مستقیم به هشدارهای تلویحی مسکو درخصوص فعال‌سازی «پاسخ خودکار هسته‌ای» بود؛ سامانه‌ای که به نام «دست مرده» (Dead Hand) شناخته می‌شود.

سامانه‌ای برای انتقام حتمی

آنچه امروز بار دیگر موضوع «دست مرده» را به تیتر نخست رسانه‌ها تبدیل کرده، نه صرفاً جنبه فنی این سامانه، بلکه بار نمادین و راهبردی آن در برابر تهدیدهای روزافزون آمریکا و ناتو است. این سامانه که در دوران شوروی طراحی شد، مأموریت دارد در صورت نابودی رهبران روسیه و اختلال در زنجیره فرماندهی، بدون دخالت انسانی، حمله هسته‌ای تلافی‌جویانه را آغاز کند.

ترکیب حسگرهای پیشرفته، الگوریتم‌های تشخیص انفجار و پیوند آن با شبکه موشک‌های بالستیک «دست مرده» را به یکی از پیچیده‌ترین مکانیسم‌های بازدارنده جهان تبدیل کرده است. اظهارات اخیر «دیمیتری مدودف» معاون شورای امنیت ملی روسیه درباره «آمادگی کامل سامانه پریمیتر برای واکنش در صورت تجاوز» را باید به‌عنوان هشداری راهبردی به آمریکا و متحدانش تلقی کرد. واشنگتن نیز این اظهارات را بی‌پاسخ نگذاشت و استقرار زیردریایی‌های اتمی خود را در دریای نروژ و دریای بارنتس آغاز کرد؛ اقدامی که در عرف بین‌المللی به‌معنای نمایش عملی قدرت هسته‌ای است.

  بازدارندگی یا اتوماسیون مرگ؟

مفهوم بازدارندگی هسته‌ای براساس اصل «تضمین نابودی متقابل» استوار شده؛ یعنی هر طرف می‌داند که در صورت آغاز جنگ هسته‌ای، هر دو نابود خواهند شد اما سامانه‌هایی مانند «دست مرده» این معادله را یک گام جلوتر می‌برند، با این هدف که حتی اگر رهبری یک کشور از بین برود، همچنان انتقام گرفته خواهد شد. این مکانیزم با هدف «خنثی‌سازی توهم پیروزی در جنگ پیش‌دستانه» طراحی شده است.

با این حال، منتقدان این سامانه‌ها هشدار می‌دهند که در شرایط بحرانی، احتمال خطای فنی یا تحلیل اشتباه داده‌ها می‌تواند فاجعه‌بار باشد. سابقه تاریخی نیز گواه این نگرانی است. در سال ۱۹۸۳، یک افسر شوروی به نام «استانیسلاو پتروف» از اجرای دستور سیستم هشدار خودکار برای شلیک موشک صرف‌نظر کرد؛ چراکه دریافت علائمی را به‌درستی ناشی از خطای رایانه‌ای تشخیص داد. اگر او تصمیم دیگری می‌گرفت، شاید امروز چیزی به نام جهان وجود نداشت.

عنصر انسانی؛ مانع یا محافظ؟

طبق تحلیل منابع نظامی غربی، نسخه کنونی سامانه «دست مرده» هنوز به‌طور کامل خودکار نیست. پس از دریافت سیگنال‌های هشداردهنده، مرکز فرماندهی کوچکی در یک پناهگاه عمیق، تصمیم نهایی برای واکنش را اتخاذ می‌کند. این عنصر انسانی، هرچند محدود، نوعی «ترمز اضطراری» برای جلوگیری از واکنش‌های شتاب‌زده محسوب می‌شود.

با این حال، رشد فناوری هوش مصنوعی، الگوریتم‌های پیش‌بینی تهدید و اتوماسیون کامل برخی زیرساخت‌های نظامی، آینده این تصمیم‌گیری‌ها را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. آیا در آینده‌ای نه‌چندان دور، ماشین‌ها به‌طور مستقل تصمیم به نابودی جهان خواهند گرفت؟

سیاست هسته‌ای آمریکا در  دولت دوم ترامپ

بازگشت ترامپ به ریاست‌جمهوری با سیاستی همراه شده که به‌وضوح بر نمایش قدرت سخت تاکید دارد. برخلاف دوره بایدن که بر کنترل تسلیحات، کاهش تنش و گفت‌وگوهای راهبردی با مسکو تاکید می‌کرد، اکنون کاخ سفید پس از ناامیدی از تمکین مسکو به سیاست‌های واشنگتن، سیاست «بازدارندگی تهاجمی» را در پیش گرفته است.

استقرار زیردریایی‌های هسته‌ای در اطراف روسیه، تنها یکی از نشانه‌های این رویکرد است. منابع پنتاگون همچنین از فعال‌سازی وضعیت آماده‌باش چند سامانه دفاع موشکی در اروپا خبر داده‌اند. به نظر می‌رسد واشنگتن نه تنها آماده رویارویی احتمالی است، بلکه سعی دارد با فشار روانی، کرملین را به عقب‌نشینی وادارد؛ تلاشی که بعید است با توجه به رویکرد جنگی مسکو در اوکراین، به نتیجه مطلوب برسد.

بازگشت سایه جنگ سرد  در ابعادی جدید

آنچه در حال وقوع است، نه صرفاً تنش میان دو کشور، بلکه بازگشت کامل «منطق بازدارندگی هسته‌ای» به سیاست جهانی است. در دهه‌های اخیر، جهان امیدوار بود که با کاهش سلاح‌های هسته‌ای و همکاری‌های بین‌المللی، سایه جنگ اتمی برای همیشه دور شود اما تحولات سال ۲۰۲۵، ازجمله جنگ اوکراین، رقابت چین - آمریکا و تقابل واشنگتن - مسکو، بار دیگر نشان داد که بازدارندگی هسته‌ای هنوز هم بخشی از منطق تصمیم‌سازی قدرت‌هاست. در این فضا، سامانه‌هایی چون «دست مرده» نه‌تنها ابزار بازدارنده، بلکه نماد سیاستی هستند که می‌گوید «اگر شما ما را نابود کنید ما حتی بدون زنده بودن، نابودتان خواهیم کرد.»