سیاستی که ناجی آب نبود
روایت معکوس گلخانه‌ها در کشاورزی ایران که ناترازی انرژی و آلودگی‌ها را تشدید می‌کند
هفت صبح، لیلا مرگن| وزارت جهاد کشاورزی توسعه گلخانه‌ها را یگانه منجی منابع آب کشور معرفی می‌کند و هرگاه بحث ناترازی آب مطرح می‌شود، وزارتخانه متولی تولید نسخه توسعه گلخانه‌ها را روی میز می‌گذارد، در حالی که به اعتقاد کارشناسان، این نسخه ناترازی آب را جبران نمی‌کند، ناترازی انرژی را هم به همراه خواهد داشت و به زودی توسعه کشت گلخانه‌ای به نسخه‌ای ضد خود تبدیل می‌شود.
کشاورزان مناطق مرکزی درست در شرایطی که دیگر چاه‌های آب مزارعشان رمقی برای تامین نیازهای کشت را ندارد، تن به سرمایه‌گذاری برای ایجاد گلخانه می‌دهند. از آنجا که آب و زمین در ایران به هم گره خورده و بازار رسمی برای نقل و انتقال این ماده وجود ندارد، هر کشاورزی که آب در اختیار دارد، اگر بخواهد از این امتیازش استفاده کند، با تبلیغات وزارت جهاد کشاورزی به سمت توسعه گلخانه هدایت می‌شود.
کشاورزانی که تن به این سیاست می‌دهند، مجوز جدید برای کف شکنی و دستیابی بیشتر به منابع آب زیرزمینی را حق مسلم خود می‌دانند. زیرا بر این باورند که با هزینه شخصی، به کاهش مصرف آب کمک کرده‌اند. البته اصل داستان این است که آنها برای اینکه بتوانند چرخ تولید مزرعه‌شان را بچرخانند و از امکانات در اختیارشان استفاده کنند، ناگزیر شده‌اند که سرمایه‌گذاری هنگفتی انجام دهند.
سیاست توسعه گلخانه‌ها در سراسر کشور حتی در حوضه‌های دارای بحران آب و یا حوضه پرخرجی مثل حوضه آبریز دریاچه ارومیه که طرح نکاشت در آن اجرا می‌شد، در شرایطی به‌عنوان یگانه راه نجات کشور معرفی می‌شود که کارشناسان حوزه آب این نسخه را تایید نمی‌کنند. متخصصان این حوزه معتقدند همان‌طور که توسعه آبیاری تحت فشار منجر به بهبود شرایط آبی در کشور نشد، گلخانه‌داری هم نمی‌تواند ایران را نجات دهد و راهگشای بحران آب باشد.
تفاوت مصرف آب در گلخانه‌های مدرن و معمولی
آمارها نشان می‌دهد وزارت جهاد کشاورزی آن قدرها هم که تبلیغ می‌کند، در توسعه گلخانه‌ها موفق نبوده است. بر اساس اطلاعات موجود وزارتخانه متولی تولید قصد داشت تا انتهای امسال 64 هزار هکتار گلخانه در کشور ایجاد کند، در حالی که امروز تنها 27 هزار هکتار گلخانه در ایران داریم و در واقع نیمی از اهداف تعیین شده در این حوزه هم محقق نشده است.
ضمن آن که بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که مصرف آب در گلخانه‌های مختلف نیز متفاوت است بنابراین تاثیر این سازه‌ها بر کاهش مصرف آب یکسان نیست. میزان مصرف آب در گلخانه‌های هیدروپونیک که در گروه گلخانه‌های مدرن به حساب می‌آیند با مصرف آب در گلخانه معمولی متفاوت است.
آمارهای موجود نشان می‌دهد که در گلخانه‌های هیدروپونیک برای تولید هر کیلوگرم محصولی مثل گوجه فرنگی، به‌طور متوسط بین چهار تا 15 لیتر آب مصرف می‌شود زیرا در این گلخانه‌ها سیستم آبیاری بسته بوده و کنترل هوشمند وجود دارد اما در گلخانه‌های معمولی مصرف آب برای تولید هر کیلوگرم از همین محصول بین 15 تا 30 لیتر است زیرا کنترل رطوبت و آبیاری در این سازه‌ها کمتر است و معمولا سیستم‌های بازیافت و بازچرخانی آب استفاده نمی‌شود.
تشدید ناترازی انرژی با توسعه گلخانه‌ها
متخصصان حوزه انرژی از دریچه دیگری به توسعه گلخانه‌ها نگاه می‌کنند که هرگز مورد توجه وزارت جهاد کشاورزی نبوده است. یکی از این متخصصان مهدی فصیحی هرندی پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری انرژی و دیپلماسی آب است که در گفت‌وگو با «هفت صبح» توسعه گلخانه‌ای را عاملی برای تشدید ناترازی انرژی می‌داند، زیرا ایران کشوری است که عمده مناطقش در زمستان شرایط سرد دارد و تابستان آن گرم است.
بنابراین به‌طور قطع توسعه گلخانه‌ها و تغییر نوع کشت نیاز به مصرف انرژی دارد. به این ترتیب با این وضعیت ناترازی انرژی که در کوتاه مدت هم افقی برای رفع آن وجود ندارد، توسعه گلخانه‌ها به تشدید ناترازی انرژی منجر می‌شود. او به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن این است که با تغییر نوع کشت هدف اصلی که کاهش مصرف آب است محقق نمی‌شود زیرا آب کمتر مصرف شده تحویل سفره نمی‌شود به همین خاطر تغییر الگوی کشت منجر به بهبود شرایط منابع آبی نمی‌شود. همان‌طور که در اجرای شیوه‌های نوین آبیاری در مزارع، آب اضافی به سفره‌های آبی تحویل نشد و کشاورزان به سمت توسعه سطح زیر کشت حرکت کردند که نتیجه آن مصرف آب بیشتر بود.
تداوم سیاست‌های توسعه کشت با ایجاد گلخانه
انوش اسفندیاری، عضو اندیشکده تدبیر آب ایران نیز در گفت‌وگو با «هفت صبح» توسعه گلخانه‌ها را عاملی برای کاهش مصرف آب نمی‌داند زیرا کشاورزان در شرایط بحرانی به سمت ایجاد گلخانه می‌روند و این یک نوع ایجاد پایداری برای همان مسیر توسعه افقی کشاورزی است و ممکن است مشکلات جدیدتری ایجاد کند. زیرا کشت گلخانه‌ای یک کشت بسیار پرمصرف از نظر مصرف آب، کود، سم و پلاستیک است و باعث ایجاد آلودگی در منابع آب کشور به‌ویژه در کشت‌های گلخانه‌ای زیر پوشش پلاستیک می‌شود.
به گفته عضو اندیشکده تدبیر آب، کشت‌های زیر پوشش پلاستیک هم در گروه کشت‌های گلخانه‌ای قرار می‌گیرند و مصرف سم و کود بالا در این گلخانه‌ها، امکان نشت و آلوده شدن منابع آب زیرزمینی را فراهم می‌کند. اقداماتی مثل توسعه گلخانه‌ها، اقدامات کوتاه مدتی هستند که اصل ماجرا یعنی مسایل ناشی از توسعه متکی به آب را حل نمی‌کنند، در حالی که باید با روش‌های مناسب، استفاده بیشتر از منابع آب را کنترل کرد.
کسری 146 میلیارد متر مکعبی منابع آب زیرزمینی در کشور و برنامه‌ریزی حداکثری برای استفاده از آب سطحی موجود زنگ خطری جدی برای کشور را به صدا درآورده است. شرایط موجود نشان می‌دهد تولید غذا برای جمعیت 90 میلیونی ایران با تکیه بر منابع آبی موجود در کشور، امکان‌پذیر نیست و راهی نداریم جز اینکه سطح زیر کشت کشاورزی را کاهش دهیم. در حالی که سیاستگزاران مسیر عکس را طی کرده و با توسعه سطح زیر کشت در بخش کشاورزی، نه تنها به دنبال تامین غذا به قیمت فرونشست زمین هستند بلکه ایجاد اشتغال در ایران را به کشاورزی شکننده در یک سرزمین خشک، گره زده‌اند.
