«شوک بنزینی» چگونه اتفاق می‌افتد؟ | کلاف پیچیده سهمیه، یارانه و نرخ‌ها
بررسی طرح‌های جدید بنزینی در کشور؛ سه‌نرخی شدن، تخصیص سهمیه به کد ملی و تبعات اجتماعی آن
هفت صبح| در روزهایی که افکار عمومی ایران مشغول نوسانات ارزی، وعده‌های تورم تک‌رقمی و فشارهای معیشتی است، «بنزین» دوباره به تیتر رسانه‌ها بازگشته. گمانه‌زنی‌ها، تکذیب‌ها و تأییدهای ضمنی درباره طرح‌های جدید بنزینی، فضایی پرابهام و پرتنش را شکل داده است؛ اما این سوال مهم پابرجاست: آیا شوک بنزینی در راه است؟ و اگر هست، چگونه اتفاق خواهد افتاد؟
کلاف پیچیده سهمیه، یارانه و نرخ‌ها
در حال حاضر بنزین در ایران دو نرخی است؛ سهمیه‌ای با قیمت ۱۵۰۰ تومان و آزاد با قیمت ۳۰۰۰ تومان. این ساختار از آبان ۱۳۹۸ برقرار بوده و به‌رغم جهش قیمت بسیاری از کالاها، همچنان پایدار مانده است. اما تداوم این ساختار با توجه به رشد مصرف، افزایش واردات و کسری بودجه، ناممکن به نظر می‌رسد.
مدلی که در هفته‌های اخیر بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاده، مدل «سه‌نرخی» است؛ مفهومی که با مقاومت رئیس کمیسیون انرژی مجلس روبه‌رو شده است. موسی احمدی در اظهارنظری جدید گفته: «سه‌نرخی شدن بنزین معنایی ندارد»، هرچند همزمان تاکید می‌کند «شیوه فعلی توزیع یارانه سوخت منطقی نیست» و اصلاح آن در دستور کار دولت است.
طرحی در راه: سهمیه بنزین به کد ملی؟
یکی از طرح‌هایی که به‌طور جدی‌تر در محافل کارشناسی و سیاسی مطرح است، واگذاری سهمیه بنزین به هر کد ملی به جای هر خودرو است. بر اساس این طرح، هر فرد ایرانی صرف‌نظر از داشتن خودرو، ماهانه سهمیه مشخصی (۲۰ تا ۳۰ لیتر) بنزین دریافت می‌کند.
مزیت اصلی این طرح آن است که عدالت اجتماعی بیشتری برقرار می‌شود و افراد فاقد خودرو نیز می‌توانند سهمیه خود را بفروشند یا ذخیره کنند. برخی کارشناسان با این روش موافق‌اند چون به کاهش مصرف، جلوگیری از قاچاق و توزیع عادلانه‌تر یارانه‌ها کمک می‌کند؛ اما برخی دیگر معتقدند اجرای آن بدون زیرساخت‌های مناسب می‌تواند منجر به نارضایتی گسترده، بازار سیاه سوخت و رانت شود.
مقامات چه می‌گویند؟ یک بازی با کلمات؟
در حالی که وزیر نفت و معاونانش بارها اعلام کرده‌اند «برنامه‌ای برای افزایش قیمت بنزین ندارند»، نشانه‌های سیاستی خلاف این آرامش رسمی را می‌رسانند. کاهش بودجه واردات بنزین در سال ۱۴۰۴، افزایش تدریجی مصرف و فشارهای مالی دولت، همه حکایت از تغییری قریب‌الوقوع دارند. مصطفی نخعی عضو کمیسیون انرژی مجلس، در هفته‌های اخیر از «سه‌نرخی شدن احتمالی» بنزین سخن گفته بود، که حالا توسط احمدی رد شده است. با این حال، همزمان از «اعلام طرح‌های هدفمند کردن یارانه سوخت در آینده» سخن گفته می‌شود؛ جمله‌ای که ترجمه اقتصادی آن چیزی جز افزایش تدریجی قیمت‌ها نیست.
افزایش قیمت بی‌اعلام افزایش قیمت؟
این بار ظاهراً دولت به‌دنبال راهی برای افزایش قیمت بنزین بدون استفاده از عبارت صریح «گرانی» است. ممکن است نرخ سهمیه‌ای ثابت بماند، اما حجم آن کاهش یابد یا نرخ آزاد برای مصرف مازاد افزایش یابد. به این ترتیب، عدد روی پمپ تغییر نمی‌کند اما هزینه نهایی خانوار بالا می‌رود. تجربه آبان ۱۳۹۸ دولت را متقاعد کرده که شوک مستقیم قیمتی تبعات سنگین اجتماعی دارد و اکنون به‌دنبال روش‌های نرم‌تر و پیچیده‌تری است.
شوک بی‌صدا؟
شوک بنزینی ممکن است نه با یک تیتر روزنامه، که با پیامکی از سامانه دولت، یا کاهش بی‌سروصدای سهمیه ماهانه آغاز شود. اظهارات متناقض مقامات، در کنار فشارهای اقتصادی و تغییر بودجه سوخت، شواهدی قوی هستند که نشان می‌دهند تغییر در قیمت یا سیاست بنزین قطعی است، فقط زمان و نحوه‌اش هنوز اعلام نشده.
و در این میان، آنچه هنوز مشخص نیست، نحوه اقناع افکار عمومی و جلوگیری از شوک روانی و اجتماعی است؛ چرا که حافظه آبان ۹۸ هنوز در ذهن بسیاری زنده است. و این بار، دولت ظاهراً تصمیم گرفته «بدون اعلام گرانی، بنزین را گران کند.»
