نبرد نجات یا نابودی منابع ژنتیکی
وزارت جهاد کشاورزی معتقد است که زیرساخت و تجربه کافی برای مدیریت منابع ژنتیکی دارد در مقابل سازمان محیط زیست می‌گوید نگاه حفاظتی آن با روح کنوانسیون تنوع زیستی سازگارتر است
هفت صبح| انتقال مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) از وزارت جهاد کشاورزی به سازمان حفاظت محیط زیست که در سکوت رسانه‌ای آغاز شد، حالا یکی از پرمناقشه‌ترین تصمیمات زیست‌محیطی کشور شده است؛ تصمیمی که به گفته برخی کارشناسان می‌تواند نقشی حیاتی در آینده امنیت زیستی و غذایی کشور ایفا کند و به اعتقاد گروهی دیگر، اگر اشتباه مدیریت شود، ضربه‌ای به منابع ژنتیکی و سرمایه طبیعی ایران وارد خواهد کرد.
در این میان، جامعه علمی کشور به دو قطب تفسیری تقسیم شده است. گروهی این انتقال را تصمیمی «غیراصولی و غیرکارشناسی» می‌دانند و گروهی دیگر آن را «اصلاح یک خطای تاریخی» قلمداد می‌کنند. بیش از ۷۰۰ استاد دانشگاه و پژوهشگر، با امضای نامه‌ای سرگشاده به رئیس‌جمهور، از تصمیم احتمالی دولت برای انتقال مرجعیت این کنوانسیون به سازمان محیط زیست ابراز نگرانی کرده‌اند.
غلامرضا صالحی جوزانی، مرجع ملی پروتکل ایمنی زیستی و معاون پژوهشی سازمان تات (تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی) با استناد به دو قانون مصوب ۱۳۸۸ و ۱۳۹۶، تاکید دارد که مرجعیت این کنوانسیون باید همچنان در وزارت جهاد کشاورزی باقی بماند. به گفته او، «سه رکن اصلی کنوانسیون، یعنی حفاظت از تنوع زیستی، بهره‌برداری پایدار و تقسیم عادلانه منافع، همگی با ماموریت‌های تخصصی وزارت جهاد پیوند خورده‌اند.»
از سوی دیگر، منتقدان این دیدگاه معتقدند که تمرکز جهاد کشاورزی بر بهره‌برداری، باعث تضعیف نگاه حفاظتی می‌شود. دکتر محمود قاسم‌پوری، استاد دانشگاه تربیت مدرس، با اشاره به تجربه جهانی می‌گوید: «به جز لهستان که محیط زیست و کشاورزی را در یک ساختار تلفیقی اداره می‌کند، در اغلب کشورها مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی با نهادهای محیط زیستی است. این کنوانسیون، صرفاً درباره تراریخته‌ها نیست که جهاد کشاورزی آن را بهانه مرجعیت کرده است.»
او همچنین به ضعف‌های جهاد کشاورزی در سابقه تصمیم‌گیری‌های زیست‌محیطی اشاره می‌کند: «همین نهاد، مروج پرورش ماهی تیلاپیا، واردکننده سرخس آزولا و حامی درخت پالونیاست؛ گونه‌هایی که انتقادهای جدی درباره اثرات‌شان بر اکوسیستم کشور وجود دارد. آیا چنین نهادی می‌تواند مرجع تنوع زیستی باشد؟»
با این حال، محمدعلی ابراهیمی، سرپرست پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی، یادآور می‌شود که وزارت جهاد کشاورزی تنها نهادی است که زیرساخت پژوهشی گسترده برای حفاظت و استفاده از منابع ژنتیکی دارد. او می‌گوید: «ما بیش از ۵.۵ میلیون نمونه ژنتیکی را در ۵۰ بانک ژن نگهداری می‌کنیم. در خاورمیانه چنین ظرفیتی بی‌نظیر است.»
در مقابل این زیرساخت عظیم، سازمان محیط زیست تنها مسئول حفاظت از ۱۸ میلیون هکتار از مناطق چهارگانه است؛ یعنی حدود ۱۱ درصد از کل مساحت کشور. با این وجود، مدافعان این نهاد می‌گویند حفظ تنوع زیستی صرفاً با آمار و وسعت قابل اندازه‌گیری نیست. آنچه اهمیت دارد، نوع نگاه نهادی است؛ نگاهی که ماموریتش حفاظت باشد، نه بهره‌برداری.
در میان این جدال کارشناسی، چیزی که شاید کمتر شنیده شده، نقش واقعی این مرجعیت در سطح بین‌المللی است. کنوانسیون تنوع زیستی، فقط مجموعه‌ای از تعهدات نیست؛ بلکه بستری برای چانه‌زنی کشورها در مدیریت منابع ژنتیکی است. صالحی جوزانی هشدار می‌دهد که «اگر مرجعیت به نهادی بدون تجربه در مذاکرات بین‌المللی منتقل شود، توان ایران در دفاع از منافع ژنتیکی‌اش تضعیف می‌شود.»
از سوی دیگر، قاسم‌پوری بر این باور است که سازمان محیط زیست، اگرچه دچار برخی ضعف‌های کارشناسی است، اما ماموریت اصلی‌اش با روح این کنوانسیون هم‌راستاتر است. به گفته او، «مرجعیت فعلی اساساً با یک برداشت نادرست و تنها به بهانه ماده ۱۱ پروتکل ایمنی زیستی شکل گرفته؛ ماده‌ای که فقط به GMO می‌پردازد.»
اینک، تصمیم نهایی به هیات دولت واگذار شده است. بسیاری از چهره‌های دانشگاهی، از جمله امضاکنندگان نامه سرگشاده، خواستار بازنگری در این پیشنهاد شده‌اند. انجمن‌های علمی مانند انجمن ژنتیک، بیوتکنولوژی و علوم زراعت نیز به این صف پیوسته‌اند. در عین حال، برخی نمایندگان مجلس نیز نسبت به تبعات امنیتی این انتقال هشدار داده‌اند.
در فضای ملتهب این تصمیم، شاید یک نکته از همه مهم‌تر باشد: منافع آیندگان. انتقال مرجعیت کنوانسیون CBD تنها یک جابه‌جایی بروکراتیک نیست، بلکه تصمیمی است استراتژیک با تاثیرات بلندمدت بر امنیت غذایی، منابع ژنتیکی و تعاملات بین‌المللی ایران. در پایان، امید می‌رود هیات دولت، با نگاهی جامع، نه تحت تاثیر فشار رسانه‌ها یا رقابت‌های سازمانی، بلکه با تمرکز بر امنیت زیستی و منافع بلندمدت کشور، درباره این موضوع حیاتی تصمیم‌گیری کند.
غلامرضا صالحی جوزانی
انتقال مرجعیت تنوع زیستی به نهادی بدون زیرساخت، امنیت غذایی کشور را قربانی فضاسازی سیاسی می‌کند؛ با منابع ژنتیکی نمی‌توان آزمون و خطا کرد.
محمود قاسم‌پوری
وزارت جهاد کشاورزی در سال‌های اخیر نشان داده دغدغه‌اش توسعه کشاورزی به هر قیمتی است؛ نهاد بهره‌بردار نمی‌تواند هم‌زمان حافظ تنوع زیستی باشد.
محمدعلی ابراهیمی
با نادیده گرفتن بزرگ‌ترین شبکه علمی حوزه ژنتیک در خاورمیانه، فقط یک چیز را از دست می‌دهیم: آینده زیستی ایران؛ این یک عقب‌گرد آشکار است.
