پایان نوستالژی سبز «کاج» و «سرو»

هفت صبح، حمیدرضا خالدی|   تا همین یکی دو دهه قبل، گونه‌های گیاهی تهران محدود به چند نوع درخت مانند کاج و بلوط و سرو بودند. درختانی که رخ خیابان‌ها و پارک‌ها و کوچه‌های تهران را سبز کرده بودند و سال‌های سال به عنوان ریه‌های شهر، نقش‌آفرینی می‌کردند.

همان درخت‌هایی که تقریبا همه تهرانی‌ها در پارک‌ها یا پیک‌نیک‌های دورهمی، تصاویری از آنها را  در قاب عکس‌هایشان به یادگار ثبت کرده‌اند. همان سروها و کاج‌هایی که از ارکان جدایی ناپذیر داستان‌های کهن و اشعار ناب ایرانی بوده‌اند. حالا اما چند سالی است که این درختان جای خودشان را اندک اندک به گونه‌های دیگری داده‌اند. 

فضای سبز در طرح تفصیلی تهران

برای تهرانی با وسعت ۷۵۱ کیلومتر مربع و تراکم جمعیتی ۱۰ تا ۱۲ میلیونی‌، هر چقدر که درخت بکارید باز هم کم است. گرچه از حق نباید گذشت که سرانه فضای سبز طی دو دهه اخیر افزایش قابل توجهی را داشته است. براساس طرح تفصیلی تهران، سرانه فضای سبز پایتخت باید 10 مترمربع باشد که این مقدار هم اینک به چیزی حدود 5/17 متر رسیده است.

با این حال کارشناسان کاشت درختانی مانند تبریزی، انواع صنوبرها، چنارها و اقاقیا را که از جمله درختان پرتعداد در شهرها هستند را اشتباهی علمی می‌دانند و معتقدند که این گونه‌ها نیاز آبی بالایی دارند به همین دلیل کاشت آن‌ها در مورد شهری اشتباه است.

بلوط، ارس، داغداغان و زبان گنجشک هم از دیگر گونه‌هایی هستند که در شهرها و بخصوص حیاط منازل کشور بسیار دیده می‌شوند ولی کارشناسان مدعی‌اند که این گونه‌ها نیز بیشتر برای طبیعت شمال تهران مناسب هستند چرا که برای فضاهای کوچک خانگی این گونه‌ها به دلیل ریشه‌های بلند مناسب نیستند و حتی به ساختمان‌ها نیز آسیب وارد می‌کنند.

 یک روایت از دو نوستالژی

قصه سرو و کاج اما داستان دیگری دارد. این دو درخت که به گفته شهرداری تهران بیشترین آمار درختان تهران را در دهه‌های گذشته به خود اختصاص داده نیز، از چند سال قبل به تدریج جایشان را به گونه‌های مختلفی می‌دهند که بنا برادعای برخی کارشناسان این حوزه، تعدادی از آنها مناسب حال و روز و اقلیم تهران نیستند.

حال آنکه گروهی معتقدند که شاید «کاج» گونه‌ای مهاجم و ناسازگار با اقلیم ایران باشد ولی «سرو» به خاطر آب کمی که نیاز دارد و طول عمر بالایی که دارد همچنان می‌تواند جزو گیاهان اصلی کاشته شده در تهران باشند. اما چرا نسل کاج و سرو هر سال کمتر و کمتر می‌شود و جای خود را به گونه‌های دیگر می‌دهد؟ برای پاسخ به این سوال ابتدا باید نگاهی داشته باشیم به تاریخچه ورود این درختان به خیابان‌های تهران.

گیاهی از خطه کابوها

«سرو» نقره‌ای یکی از گیاهان بومی جنوب غربی آمریکای شمالی، آریزونا، جنوب غربی نیومکزیکو، جنوب کالیفرنیا، کوهستان‌های غرب تگزاس و مکزیک است. این درخت سوزنی برگ برای نخستین بار در دوره پهلوی به ایران آمد، آن هم به‌خاطر علاقه شخصی محمدرضا پهلوی به این درخت. با ورود این درخت به ایران، مدت زیادی طول نکشید که سرو نقره‌ای به درخت محبوب تهرانی‌ها بدل شد. از سویی سرو نیز مانند دیگر سوزنی‌برگان به‌خاطر مقاومتشان در برابر سرما، خشکی، آفات و رشد سریع‌ترشان مورد توجه قرار گرفتند.

با این حال این درخت پرخاطره هم چند سالی است که در لیست درختانی قرار گرفته که باید جایگزین شوند. کیا دلیری، رئیس انجمن جنگلبانی ایران سبز بودن و طول عمر بالای سرو را از مهمترین دلایل کاشت این درخت در شهرهای بزرگ کشور و به ویژه تهران می‌داند. با این حال وی معتقد است که به دلیل ریشه‌های قطور و جانبی‌اش، باعث از بین رفتن جداول و موزاییک‌ها و آسفالت می‌شود. برای همین بهتر است این درخت نیز با درختان بومی جایگزین شود.

 مهاجر قفقازی

تاریخچه ورود کاج به تهران ولی کمی قدیمی‌تر از «سرو» است.  براساس برخی اسناد و گفته‌های کارشناسان، این گونه احتمالا در زمان قاجار، از قفقاز به ایران آورده شده است. این درخت سوزنی شکل که جزو درختان مخروطی مهاجم محسوب می‌شوند اما چالش مهمی را برای خاک ایجاد می‌کنند به گونه‌ای که خاک اطراف خود را برای رشد گیاهان دیگر، سمی و نامناسب می‌کنند.

در مورد این گونه گیاهی نیز اختلاف نظرهای مختلفی برای کاشت در شهرهای کشور وجود دارد. با این وجود مصطفی خوشنویس عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع در خصوص اختلافاتی که در خصوص کاشت درخت کاج در طبیعت ایران در میان کارشناسان وجود دارد می‌گوید که کاشت بیش از ۵ درصد درخت کاج در میان دیگر درختان به صلاح نیست چرا که این گونه خسارت زیاد به بافت خاک می‌زدند و به زبان ساده‌تر خاک را خراب می‌کنند.

 چنارستانی با رنگ و بوی جدید

علاوه بر کاج و سرو، از سال‌های گذشته گونه‌هایی مانند چنار، توت، نارون، اقاقیا و ... نیز در تهران کاشته می‌شدند؛ اما در حال حاضر برخی از آن‌ها به دلیل هوای گرم و خشک تهران از لیست گزینه‌های درختکاری شهرداری خارج شده‌اند. شینا انصاری که حالا ریاست سازمان محیط زیست کشور را برعهده دارد، زمانیکه در کسوت مدیریت کل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران فعالیت می‌کرد، گفته بود: پایتخت پیش از این به خاطر کثرت غالب درختان چنار آن به «چنارستان» معروف بود اما این درخت به دلیل عدم تطابق با شرایط دمایی فعلی تهران، جزو گزینه‌های ما برای کاشت نیستند. 

آن زمان انصاری در مورد دلایل کم توجهی به کاشت «کاج»های آشنای خیابان‌های تهران نیز گفته بود؛ درخت کاج جزو گونه‌های همیشه سبز محسوب می‌شود اما بومی تهران نیست، میوه ندارد، چوب آن دیر رشد می‌کند، درمصارف صنعتی و غیر صنعتی کم بازده است، به علت سمی بودن برگ‌های سوزنی درخت کاج، پرندگان کمتر روی آن آشیانه می‌سازند، در زیر چتر آن گیاهان رشد نمی‌کنند، تولید اکسیژن برگ‌های سوزنی شکل کاج نسبت به چنار، سرو، بلوط و نارون در حد بسیار کمی است.

 از دیروز تا امروز

شهروندان قدیمی و اصیل تهرانی هم هنوز با مرور خاطرات تهران سرسبز چند دهه قبل تلاش می‌کنند تا رنگ و بوی آن روزها را برای خودشان حفظ کنند. رحیم مالک یک سوپر مارکت در خیابان ویلا می‌گوید: تا وقتی‌که به خاطر دارم از بچگی تهران به خیابان‌های سرسبزش معروف بود.

من بچه همین محل هستم. تراکم درختان در آن زمان اصلا با حالا قابل مقایسه نبود. درختان سرو چنار آنچنان قد علم کرده بودند که آدم حظ می‌کرد در این خیابان قدم بزند.  رحیم به یکی از درختان جدیدی که کاشته اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: اما طی سال‌های اخیربه تدریج آن درختان زیبا جای خودشان را به درختانی داده‌اند که به نظرم اصلا مناسب تهران نیستند. چون نمی‌توانند در برابر آلودگی هوا و خشکسالی مقاومت کنند. از سویی اصلا جلوه درختان قدیمی را ندارند. برای همین هر چند سال یکبار آنها را عوض می‌کنند! 

 دلایلی برای حذف چند گونه 

دلایل ذکر شده باعث شد تا از چند سال قبل جایگزینی درختان سرو و کاج با گونه‌های گیاهی و بومی پهن برگ در دستور کار شهرداری قرار گیرد. شاید بد نباشد که بدانید بیش از ۶۰۰ گونه درختی و درختچه بومی و بومی شده در ایران وجود دارند، که به گفته کارشناسان می‌توانند گزینه‌های مناسبی برای کاشت در مناطق مختلف کشور باشند.

علی محمد مختاری، مدیرعامل سازمان فضای سبز شهرداری تهران اما مدعی است که طرح جایگزینی تدریجی درختان تهران زیر نظر یک گروه کارشناسی انجام می‌شود. وی در این زمینه به «هفت صبح» می‌گوید: بررسی‌های ما نشان می‌دهد که درختانی مانند کاج و سرو، دیگر مناسب تهران نیستند. چون یا خاک را آلوده می‌کنند یا در گرمای مردادماه احتمال آفت زدنشان زیاد است و یا سطح معابر را می‌شکافند و به آنها آسیب می‌زنند.

ضمن آنکه ما الان به درختانی نیاز داریم که در تصفیه هوا بتوانند کارایی بالایی داشته باشند که این دو درخت به خاطر برگ‌های سوزنی خود نمی‌توانند در این زمینه چندان مفید باشند. وی به طور مثال به تبعات کاشت درخت کاج اشاره می‌کند و می‌گوید: این درخت در برابر مواد سمی و باران‌های اسیدی آسیب‌پذیر است ضمن آنکه آفت‌ها و آلودگی‌ها در اطراف آن جمع می‌شوند. از سویی همانطور که گفته شد؛ مانند درخت سرو برگ‌های سوزنی‌اش به خاطر  آنکه رشته‌ای هستند، قابلیت تصفیه هوا و ساخت اکسیژن آن را به حداقل می‌رسانند.

برای همین ما از چند سال قبل کارگروهی را تشکیل دادیم که روی گیاهان مناسب برای تهران بررسی کنند.  مختاری نیز با ذکر اینکه کاشت درختان سوزنی برگ در دنیا منسوخ شده است می‌گوید ترجیح ما این است که از گیاهان بومی متناسب با شرایط آب و هوایی و اقلیمی تهران استفاده کنیم. مثلا با توجه به کمبود آب، نیاز کم گیاه آب یا مقاوم بودن آن در برابر آلودگی هوا از جمله گزینه‌هایی است که ما در انتخاب گیاهان بومی جایگزین به آنها توجه می‌کنیم. 

 از آزمون تا نتیجه

کارگروهی که مختاری از آن یاد می‌کند، پس از بررسی‌های کارشناسانه تصمیم می‌گیرد که از گیاهان بومی پهن برگ و مقاوم استفاده شود. بدین ترتیب طرح جایگزینی درختان بومی با سرو و کاج و صنوبر و... آغاز شد. البته در طول این سال‌ها آزمون و خطاهای بسیاری رخ داد.

مثلا در برهه‌ای کاشت درخت توت در تهران در دستور کار قرار گرفت ولی به دلایل مختلفی مانند نیاز به هرس و بستر مناسب ازدیاد آفت سفیدبالک در حال حاضرکاشت آنها فقط در نقاط خاصی انجام می‌شود. همین مسئله در مورد درخت نارون هم از گونه‌های دیگری بود که مدتی شهرداری در تهران آن را کشت می‌کرد ولی این گونه نیز به دلیل آفت سوسک برگ خوار، هم اینک کمتر کاشته می‌شود.

کدام درختان جایگزین می‌شوند؟

اما در طول این سال‌ها چه گونه‌هایی در کلانشهر تهران کاشته شده و می‌شود؟ به گفته مختاری توت«نر»، توت هرات، بلوط سبز، باران طلایی، زیتون و ... از عمده‌ترین گونه‌های پهن برگی هستند که طی سال‌های گذشته در تهران و کمربند سبز«حریم» آن کاشته شده‌اند. آنهم نه در حد چند هزار درخت که بیش ازحدود دومیلیون اصله در سال. تازه اینها منهای درختانی است که در حریم تهران کاشته شده است.

وی در مورد نحوه جایگزینی درختان منتخب بومی به جای درختان قدیمی نیز می‌گوید: این جایگزینی به دو صورت انجام می‌شود. اگر درختان سرو کاج و صنوبر و... آفت زده یا به هر دلیلی از بین رفته باشند، به جای آنها درختان بومی تعیین شده را می‌کاریم یا در فضاهای سبز و جنگل‌هایی که جدیدا تاسیس می‌شود از گیاهانی که کارشناسان توصیه می‌کنند، استفاده می‌کنیم. حتی در کمربند سبز حریم تهران که بیش از 50 هزار هکتار وسعت دارد و به تازگی تکمیل شده از درختان میوه مانند توت نیز استفاده کرده‌ایم چون شرایط آنجا با داخل تهران تفاوت دارد. 

به هر حال هر آنچه  هست، تغییر تاکتیکی نوع درختان پایتخت باعث شده تا چهره و سیمای تهران و بسیاری از کلانشهرها عوض شود. حالا درختان قامت برافراشته سرو، جای خود را به درختان بومی پهن برگ و حتی میوه داده‌اند که هنوز هم مشخص نیست مانند چند تجربه گذشته، با شرایط تهران سازگار باشند و مشکلات جدیدی را به دنبال نداشته باشند. حالا تهران مانده است و قاب‌های عکسی که بدون فتوشاپ دیگر نشانی از درختان خاطره سازش در آن دیده نمی‌شود!