شهرهای بازیگوش ایران

هفت صبح، راضیه زرگری| در هیاهوی شهرهایی که برای خودرو، بزرگراه، برج و سرمایه‌ ساخته می‌شوند، صدای لطیف‌ترین ساکنان شهر – کودکان – اغلب گم است. کودکانی که نه فقط آینده‌سازان فردا، بلکه شهروندان امروزند؛ با حق زندگی، بازی، آموختن و تجربه کردن در محیطی ایمن، سالم و انسانی.مفهوم «شهر دوستدار کودک» می‌تواند جوابی باشد به این نیاز فراموش‌شده؛ شهری که با چشمان یک کودک طراحی می‌شود، نه فقط برای بزرگ‌ترها.

جایی که کودکان بتوانند در خیابان راه بروند بی‌آنکه نگران خودرو باشند، بتوانند در پارک بازی کنند، بی‌آنکه نگران امنیت یا آلودگی هوا باشند. امیرعلی 8 ساله دوست دارد شهری که در آن زندگی می‌کند پارک و شهربازی بیشتری داشته باشد. حسام 10 ساله هم دلش می‌خواهد نزدیک خانه‌شان فضایی برای فوتبال و دوچرخه سواری باشد و آیه 9 ساله نیز رویایش این است که بتواند خودش به تنهایی برای خرید روزمره از خانه خارج شود. 

بیش از 3 هزار شهر در سراسر جهان به عنوان شهرهای دوستدار کودک در شبکه جهانی یونیسف ثبت شده‌اند. این شهرها در حوزه‌های مختلف با یکدیگر تعامل دارند و تجربیات خود را به اشتراک می‌گذارند. در حال حاضر، حدود یک‌سوم جمعیت شهرنشینان جهان را کودکان تشکیل می‌دهند. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰، تقریباً ۷۰ درصد از کودکان جهان در مناطق شهری زندگی کنند. این آمار اهمیت توجه به نیازهای کودکان در برنامه‌ریزی شهری را دوچندان می‌کند. شهرهای دوستدار کودک، شهرهایی هستند که محیط، خدمات، فضاهای شهری و سیاست‌هایشان به‌گونه‌ای طراحی شده‌ که نیازهای جسمی، روانی، اجتماعی و فرهنگی کودکان را در نظر بگیرند و به آن‌ها اجازه دهند تا با امنیت، آزادی و نشاط در شهر زندگی و رشد کنند.

در حالی که بسیاری از شهرهای جهان با گام‌های روشن به سوی ساخت محیط‌های کودک‌محور پیش می‌روند، در ایران اندک حرکت‌هایی آغاز شده؛ پراکنده، کم‌دامنه و در سایه‌ چالش‌های گسترده.آیا شهرهای ما آمادگی آن را دارند که به کودکان نه فقط به‌عنوان نیازمند حمایت، بلکه به‌عنوان شهروندان فعال نگاه کنند؟ پاسخ به این پرسش، کلید ساخت آینده‌ای انسانی‌تر برای همه‌ ساکنان شهر است.

دیدن کودکان به عنوان شهروندان امروزی، نه فقط آینده 

در تعاریف رسمی اینطور آمده شهر دوستدار کودک (Child-Friendly City) شهری است که در آن حقوق کودکان بر اساس «کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل» محترم شمرده می‌شود و کودکان می‌توانند در تصمیم‌گیری‌هایی که بر زندگی‌شان اثر می‌گذارد، مشارکت داشته باشند.

در این شهرها، کودکان به عنوان شهروندان امروزی (نه فقط آینده) دیده می‌شوند.از دسترسی به فضای امن بازی و تحرک مثل پارک‌ها و مسیرهای پیاده‌روی، خدمات آموزشی، بهداشتی، حمل و نقل عمومی و خدمات فرهنگی مثل مدارس و کتابخانه‌های با کیفیت تا تضمین امنیت و برخورداری از حمایت اجتماعی و هوای پاک؛ ویژگی‌های یک آرمانشهر کودک را تشکیل می‌دهند. 

اما در ایران از برنامه‌ریزی شهری منسجم برای کودکان در سطح ملی خبری نیست. کلانشهرها نه هوای پاک دارند نه فضای شهری مناسب سازی شده برای تردد کودکان؛ از ترافیک‌های سنگین که شهرها را پارکینگ کرده هم نباید گذشت. سهم کودک از فضای بازی ایمن و مناسب هم بسیار محدود است که همان تعداد هم در مناطق پرجمعیت و کم برخوردار کیمیاست.

تبریز؛ پیشگام در تبدیل شدن به «شهر دوستدار کودک»

در سال‌های اخیر برخی از شهرهای ایران به‌صورت آزمایشی وارد برنامه‌های شهر دوستدار کودک شدند که البته این برنامه‌ها به صورت پراکنده بوده و تغییر محسوسی در کلیت سیستم مدیریت شهری نسبت به مولفه‌های کودک‌محور دیده نشد. این برنامه‌ها با حمایت‌هایی از سوی یونیسف در ایران، وزارت کشور و شهرداری‌ها اجرا شده است. تبریز از شهرهای پیشگام در ایران برای تبدیل شدن به «شهر دوستدار کودک» است.

در سال ۱۳۹۷، این شهر به‌عنوان یکی از پایلوت‌های برنامه شهر دوستدار کودک با همکاری یونیسف انتخاب شد. تبریز با راه‌اندازی شورای کودک، بستری را فراهم کرد تا کودکان بتوانند نظرات و نیازهای خودشان را مستقیماً با مسئولان شهری در میان بگذارند. توسعه و بهسازی پارک‌ها و فضاهای بازی با رعایت استانداردهای ایمنی برای کودکان و برگزاری کارگاه‌ها، جشنواره‌ها و برنامه‌های آموزشی با هدف افزایش آگاهی کودکان و خانواده‌ها درباره حقوق کودک در کنار تصحیح زیرساخت‌های عبور و مرور شهری برای استفاده آسان‌تر  کودکان، مهمترین کارهایی است که تبریز در این زمینه انجام داده و می تواند الگوی سایر شهرهای ایران در زمینه شهر دوستدار کودک باشد.

فاصله تهران با شهر دوستدار کودک

اصفهان هم به صورت پایلوت در سال ۱۳۹۷ با همکاری یونیسف، وارد برنامه‌ شهر دوستدار کودک شد و برخی از پارک‌ها و فضاهای عمومی‌اش را اصلاح کرد؛ شوراهای کودک در محله‌ها ایجاد و جشنواره‌هایی هم برای کودکان برگزار کرد. مشهد هم تلاش‌هایی برای رسیدن به شهری خوشایند کودکان انجام داده؛ مثلا خانه‌های کودک در برخی مناطق حاشیه‌نشین راه‌اندازی کرده و برنامه‌های فرهنگی کودک‌محور برگزار کرده است. اما کلانشهر تهران در این میان حسابی از قافله عقب مانده؛ البته طبیعی است پایتخت به‌خاطر ترافیک و آلودگی شدید، فاصله بسیار زیادی با مفهوم واقعی شهر دوستدار کودک داشته باشد.

 از معماری و مبلمان شهری تا امنیت و حقوق کودک 

«شهر دوستدار کودک یک رویکرد دو وجهی است؛ وجه اولش مدیریت شهری است که مسائلی مثل معماری، مبلمان شهری و بحث‌های بهداشت و سلامت شهری در آن مطرح می‌شود و البته موضوعات ایمنی؛ وجه دوم رویکردهای روانشناختی و جامعه شناختی است یعنی حقوق کودک.» حامد شفیعی، پژوهشگر و فعال حوزه صلح و کودک، با  این مقدمه به هفت صبح می‌گوید :

«در ایران چنین چیزی نداریم؛ یعنی شهری که کاملا رویکرد دو وجهی همه مسائل کودک را مد نظر قرار دهد. اصولا یک سری طرح‌های جزیره‌ای شکل گرفته مثلاً در مال‌ها مثل ایران مال و اوپال که این مجتمع‌ها با توجه به رویکرد خودشان یک سری اقدامات در حوزه کودک انجام داده‌اند اما در حوزه شهری ما عملا هیچ چیزی نداریم مثلا اگر بخواهیم در شهر بوستان کودک ایجاد کنیم، باید شرایط کاملا عوض شود؛ از مبلمان شهری تا دسترسی به حمل و نقل و امکاناتش این‌ها همه باید عوض شود. 

این فعال حوزه کودک ادامه می‌دهد:«کار برای بچه‌ها هزینه‌بر و زمان‌بر است و کلاً عزم و اراده در این مسیر خیلی بستگی به مدیریت شهری دارد. در ایران شهرهایی مثل اصفهان یا تبریز دارند کم کم وارد این حوزه می‌شوند که شهرهای دیگر هم می‌توانند از آنها الگو بگیرند.»

شفیعی درباره اینکه چرا اجرای شهر دوستدار کودک در ایران اهمیت دارد، می‌گوید: «اگر شهر دوستدار کودک تحقق پیدا کند، البته صددرصد در هیچ جا تحقق پیدا نکرده؛ حتی اگر شهری به این سمت حرکت کند، آن موقع شهر نه تنها برای بچه بلکه برای خانواده قابل سکونت می‌شود.

مسئله امید به زندگی در شهر دوستدار کودک اتفاق می‌افتد و سلامت خانواده در آن نهفته است. یکی از مولفه‌های اصلی شهر دوستدار کودک امنیت است. شهری که در مسیر دوستی با کودک پیش برود، آسیب‌های اجتماعی‌اش کمتر می‌شود. این ایمنی از نظر روانی و از نظر اجتماعی بسیار اهمیت دارد و برای سایر گروه‌های جامعه مثل زنان و دختران هم ملموس می‌شود.»

شهر بازیگوش چگونه شهری است؟

شفیعی درباره کارهایی که در شهرهای تبریز و اصفهان برای کودکان شده است، توضیح می‌دهد: «این شهرها در بازطراحی فضاهای سبز مراکز تفریحی کارهایی کرده‌اند و رفته رفته در مراحل بعدی هم وارد می‌شوند. فعلا بارزترین کارهایشان در حوزه پارک‌ها و مراکز تفریحی بوده است. در حوزه شهر دوستدار کودک که معطوف به جنبش جهانی شهرهای بازیگوش است، اینطور تعریف میشه: شهری که در آن تحرک و پویایی و امید به زندگی مبتنی بر شرایط کودک جاری باشد.

مثلا جاهایی در شهر تعبیه شود برای مادر و کودک، استراحتگاه یا اقامتگاه‌هایی با دسترسی‌های بهداشتی و تفریحی.» به گفته این پژوهشگر حوزه کودک، ورود مولفه‌های دوستدار کودک به مجوزها و مقررات ساخت و ساز بسیار مهم است. به خصوص در حوزه برج‌های مسکونی و مراکز تجاری. مثلا در تبریز و اصفهان  مجوزها در صورتی به تایید شهرداری می‌رسد که حتما با رویکرد کودک محور ساخته شود؛ یعنی در آن اتاق مادر کودک باشد، فضای تفریح ایمن و مراکز بهداشتی، استراحتگاه برای بچه و مادر در نظر گرفته شود. این گام‌هایی که برداشته شده است.

برگزاری سومین سمپوزیوم بین‌المللی «آرمان‌شهر کودکان»

در همین رابطه سومین سمپوزیوم بین‌المللی «آرمان‌شهر کودکان» در روزهای ۲۴ و ۲۵ اردیبهشت به میزبانی شهرداری تبریز برگزار شد. این رویداد با هدف ارتقای دانش علمی و فنی در حوزه طراحی شهری کودک‌محور، بستری برای تعامل و هم‌اندیشی میان متخصصان، مدیران و نهادهای مرتبط فراهم می‌کند.

شفیعی که عضو کمیته راهبردی این سمپوزیوم است، این برنامه را فرصتی خوب برای تبادل دانش و تجربیات در راستای بهبود کیفیت زندگی کودکان در محیط‌های شهری می‌داند و توضیح می‌دهد:«در این برنامه هم رویکرد چند وجهی است که با حضور  معماران شهری، جامعه شناسان، روانشناسان و فعالین حوزه کودک همه مباحث مورد بررسی قرار می‌گیرد، از منظر حقوقی و مددکاری اجتماعی با ارائه ایده‌های  داخلی و خارجی.»

اگر گوش شنوایی باشد

به گفته این فعال حوزه کودک، در واقع این سمپوزیوم یک گردهمایی است که از دل آن یک خروجی کاربردی دربیاید؛ یک راهکار یا مانیفست که در حوزه‌های معماری مبلمان شهری، مدیریت شهری، جامعه شناسی و روانشناسی و حقوق کودک یک دستورالعمل اجرایی به شهرداری‌ها و نهادهایی که در حوزه شهری دخیل هستند، ارائه بدهد.

«هر مانیفستی که در نهایت به آن برسیم، حکم توصیه به مدیران شهری را دارد و این شهردار یا مدیران کلان شهرها هستند که باید خودشان را در قاعده این دایره تعریف کنند که شهردار شهری باشند که بوستان کودک آن شاداب و سرحال است، سلامت و ایمن است و امید تو زندگی داخلش جاری است. در تعریف کنوانسیون حقوق کودک، شهر دوستدار کودک یعنی شهری که حمایتگر از  رویکرد عدالت محور است و یه محیط عادلانه و حمایتی برای کودک تاکید دارد.» 

شهرهای موفق در تحقق اهداف رسیدن به آرمانشهر کودک

فِرایبورگ، آلمان (Freiburg, Germany)؛ این شهر سیستم حمل‌ونقل عمومی کارآمد با تخفیف برای دانش‌آموزان دارد و دارای خیابان‌های بدون ماشین در مرکز شهر است که کودکان بتوانند آزادانه حرکت و بازی کنند. در این شهر سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی ایمن، حتی برای کودکان کم‌سن شده و پارک‌ها و فضای سبز در فاصله‌های نزدیک به مناطق مسکونی ساخته شده است. مسئولان شهر فرایبورگ می‌گویند درنظر گرفتن نیازهای کودکان در طراحی شهری احساس تعلق و امنیت را در کودکان تقویت کرده و مشارکت اجتماعی‌شان را بالا برده است.

 اوکلند، نیوزیلند (Auckland, New Zealand)؛ در این شهر به سلامت روان، آموزش و بازی توجه ویژه‌ای شده و مسئولان شهری بر عدالت اجتماعی برای کودکان در محله‌های محروم‌تر تمرکز کرده‌اند‌. به علاوه برای شنیدن صدای کودکان در تصمیم‌گیری‌های شهری طرح «کودکان اوکلند» (Children of Auckland) اجرا شده است. رمز موفقیت اوکلند در این مسیر این است که به‌صورت جدی کودکان را وارد فرآیندهای برنامه‌ریزی کرده است و تقریبا همه مولفه‌‌های شهری با دید «کودک‌محور» بازطراحی شده است. 

 تورنتو، کانادا (Toronto, Canada)؛ در این شهر فضاهایی مانند پارک، کتابخانه و مراکز هنری ویژه کودکان ساخته شده است و دسترسی به این مراکز با تاکید بر کودکان مهاجر، بومی و خانواده‌های کم‌درآمد است. یکی از طرح‌های موفق تورنتو، اجرای برنامه «Growing Up» است که هدفش طراحی شهر از دید یک کودک بوده است. تورنتو در این مسیر از حمایت‌های دولتی گسترده برخوردار شده است.

بارسلونا، اسپانیا (Barcelona, Spain)؛ این شهر برنامه‌هایی برای مشارکت کودکان در طراحی فضای بازی و محله‌ها طراحی کرده و با اجرای پروژه‌ «Superblocks» خیابان‌هایی را به مناطق بدون ماشین تبدیل کرده، مخصوصاً نزدیک مدارس. مسئولان شهری بارسلونا معتقدند که دلیل موفقیت آنها این است که با ترکیب طراحی شهری و مشارکت اجتماعی، تجربه زندگی در شهر را برای کودکان غنی‌تر و ایمن‌تر کرده‌اند.