روزنامه‌نگاری بحران | هنر مقابله با هیاهوی دروغ
در دنیای امروز که اخبار به سرعت منتشر می‌شوند، رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران در مقابله با بحران‌ها و شایعات، نقش کلیدی دارند. راستی‌آزمایی و شفافیت، سنگ بنای اعتماد به رسانه‌ها در این روزهای بحرانی است
هفت صبح| شبکه‌های اجتماعی به بزرگ‌ترین منبع انتشار اخبار تبدیل شده‌اند. این تحولات فناوری، به‌طور همزمان با تسریع انتشار اخبار صحیح، زمینه را برای گسترش اخبار جعلی و گمراه‌کننده فراهم کرده است. همانطور که سرعت انتشار اطلاعات صحیح بسیار زیاد است، به همان میزان اخبار فیک و غیرمعتبر هم با سرعت در اختیار عموم قرار می‌گیرند. این وضعیت به‌ویژه در بحران‌های ملی بیش از پیش اهمیت می‌یابد، جایی که رسانه‌ها به‌عنوان نهادهایی تأثیرگذار باید با دقت و سرعت عمل کنند.
در چنین شرایطی، رسانه‌ها باید به‌طور ویژه آماده باشند تا در کنار دولت و نهادهای مدنی، به تقویت وحدت ملی کمک کنند. آموزش پیشگیرانه به روزنامه‌نگاران در مقابله با بحران‌ها و توانایی مدیریت بحران‌ها، یکی از ضرورت‌های روزنامه‌نگاری بحران است. در این راستا نباید فراموش کرد که هر خبر و گزارش می‌تواند بر احساسات عمومی و رفتارهای اجتماعی تأثیر بگذارد و رسانه‌ها باید به این مسئله با مسئولیت‌پذیری نزدیک شوند.
روزنامه‌نگاری بحران به معنای پوشش اخبار مرتبط با بحران‌های غیرمنتظره‌ای است که نیاز به واکنش فوری دارند. این بحران‌ها می‌توانند طبیعی (زلزله، سیل)، اجتماعی (اعتصاب، تظاهرات) یا سیاسی (کودتا، جنگ) و .... باشد. رسانه‌ها اما در هر یک از این بحران‌ها باید توانایی مدیریت و انتشار سریع و دقیق اخبار را داشته باشند. خبرنگاران در این شرایط باید از مهارت‌های خود برای پوشش اخبار استفاده کنند، اما در عین حال باید آمادگی برخورد با بحران‌ها و اتخاذ تصمیمات سریع و درست را داشته باشند.
به قول یکی از پیشکسوتان مطبوعات، در روزنامه‌نگاری بحران، مانند یک داروخانه، داروهایی وجود دارند که هر روز استفاده می‌شوند و داروهایی که تنها در مواقع خاص به کار می‌آیند. این نوع روزنامه‌نگاری معمولاً در روزهای عادی به‌ندرت به کار می‌آید، اما همیشه باید پروتکل‌ها و دستورالعمل‌های مخصوص بحران‌ها آماده و به‌روز باشند تا در مواقع لزوم به سرعت از آن‌ها استفاده شود.
در این میان یکی از مهم‌ترین کارکردهای رسانه‌ها، اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف است. مردم در بحران‌ها معمولاً در اضطراب و ترس به سر می‌برند و به‌دنبال اطلاعات معتبر و قابل اعتماد هستند تا بدانند چه اقداماتی باید انجام دهند. چند سالی است که راستی آزمایی (فکت چکینگ) در اخبار و اطلاعات به فعالیت‌های روزنامه‌نگاران، فعالان رسانه‌ای، بنگاه‌های خبری و روابط عمومی‌ها اضافه شده است تا ضمن بررسی ادعاهای مطرح شده و درستی سنجی محتوا، از گمراه شدن مخاطبان جلوگیری کنند.
چون اخبار جعلی به عمد اطلاعات نادرست یا ناقص می‌دهد تا خوانندگان را فریب داده، تخریب شخصیت کرده و در مواردی نیز زمینه طنز ایجاد کند. به طور خلاصه فکت چکینگ یا درستی سنجی اطلاعات شامل فرایند تایید یا رد اطلاعات از طریق بررسی و تطبیق داده‌ها و اسناد معتبر با ادعاهای مطرح شده است. این فرایند می‌تواند به محافظت از جامعه در مقابل اظهارات گمراه کننده کمک کند.
به همین دلیل این روزها سواد رسانه‌ای اهمیت دوچندان پیدا کرده است. چون نه تنها روزنامه نگاران و فعالان رسانه‌ای که هر کسی با یک گوشی هوشمند و از طریق شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند دستی در تولید اخبار هم داشته باشد. درنتیجه بازنشر یک خبر بدون توجه به میزان صحت و اعتبار آن می‌تواند در افزایش اخبار جعلی و فیک نیوز اثرگذار باشد. اخبار جعلی می‌تواند تاثیرات منفی اجتماعی و سیاسی داشته باشد، به افزایش بی‌اعتمادی منجر شده و درعین حال میزان اعتماد به رسانه‌های رسمی را کاهش دهد.
راه‌های شناخت اخبار جعلی
چند راه ساده برای فهم این که یک خبر صحیح است یا جعلی وجود دارد. مراجعه به منابع رسمی یکی از این راه‌ها است. از طریق پیدا کردن منبع اصلی اطلاعات می‌توان دریافت که آمار، اطلاعات و توضیحات ذکر شده تا چه حد قابل اطمینان است. در عین حال می‌توان از منابع رسانه‌ای نیز برای کشف میزان وثوق یک خبر بهره گرفت. منابع رسانه‌ای می‌توانند راهنمای کشف حقیقت باشند، حتی اگر نتوان به عنوان یک فکت معتبر از آن استفاده کرد.
منابع دیگری هم براساس نوع خبر و اطلاعات منتشر شده وجود دارد. داده‌های مراکز دانشگاهی، پژوهشی و همچنین استفاده از نظر متخصصان هر موضوع می‌تواند به درستی سنجی اطلاعات مطرح شده کمک کند. از طریق این روش‌ها می‌توان دریافت که منبع اطلاعات تا چه حد معتبر و قابل اعتماد است؟ درواقع ردیابی‌های شما نشان می‌دهد که اطلاعاتی که به دست آورده‌اید تا چه حد در بازنشر یک خبر تغییر کرده و حتی هر بخش از خبر از کجا نقل شده و در کنار هم قرار گرفته است.
یعنی ممکن است یک محتوا از چند بخش تشکیل شده باشد که برخی از بخش‌ها درست و برخی از بخش‌ها نادرست باشد. حتی ممکن است متن خبر درست باشد، اما تیتر گمراه کننده انتخاب شده باشد. گاهی یک تیتر درست درکنار یک عکس معنی دیگری پیدا می‌کند. درباره فیلم نیز همین‌طور. این که فیلم از کجا کات خورده باشد. نحوه نوشتن خبر هم مهم است. نویسنده یک موضوع را چقدر جانبدارانه یا بی‌طرفانه نوشته باشد.
اصلا ممکن است یک اتفاق ساده با تعصب تنظیم شود. به هر حال درستی یا نادرستی یک متن به عوامل مختلفی بستگی دارد که سواد رسانه‌ای، ردیابی‌های حرفه‌ای محتوا، درک واقعیت‌های جامعه، توجه به سابقه نویسنده و رسانه و مواردی از این دست در فهم آن تاثیرگذار است. البته که درستی سنجی اطلاعات و اخبار علاوه بر این که ساده نیست، می‌تواند وقتگیر هم باشد.
درعین حال ممکن است صحت سنجی اخبار برای بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی به اندازه اهالی رسانه اهمیت نداشته باشد. گاهی یک خبر نادرست توسط گروه‌های بسیار زیادی از کاربران شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته شود و بازنشر وسیعی پیدا کند. اشتراک گذاری وسیع و بازنشر فراوان قطعا دلیل صحت و درستی یک خبر نمی‌شود.
چون اگر درباره محتوای یک خبر تامل دقیق صورت پذیرد و اطلاعات و داده‌ها و جزئیات آن خبر بررسی شود، ممکن است متوجه شوید یک محتوا همزمان دارای اطلاعات درست و غلط است و از این طریق ذهن مخاطب را گمراه می‌کند. دایره این اخبار و اطلاعات نیز بسیار وسیع است، از اخبار حوزه سیاست، اقتصاد و ورزش گرفته تا اطلاعات نادرست در حوزه سلامت، افراد مشهور، فروش کالا و خدمات را شامل می‌شود.
از همه این موارد که بگذریم یک موضوع مهم بسیار می‌تواند به راستی‌آزمایی اخبار و اطلاعات به خصوص در این روزهای متلاطم مملکت کمک کند، آن هم پاسخگو بودن مسئولان و شفاف بودن دستگاه‌ها و نهادهای کشور است. برخی از مسئولان و کنشگران رسمی کشور گاهی اوقات سخنانی بر زبان می‌آورند که درست و غلط بودن حرف‌هاشان مشخص نیست و حرف را بدون توجه به تبعات و نتایج مترتب بر آن بر زبان می‌رانند.
حرف‌ها و سخنانی که مخاطب را گمراه و بی‌اعتماد می‌کند. در نهایت روزنامه‌نگاری بحران تنها در مواقع اضطراری اهمیت ندارد، بلکه در دنیای امروز که اخبار جعلی به‌راحتی گسترش می‌یابند، راستی‌آزمایی و اطلاع‌رسانی شفاف همیشه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. رسانه‌ها با رویکرد بی‌طرفانه و بررسی‌های دقیق می‌توانند در شرایط بحرانی، حقیقت را از لابه‌لای شایعات و اخبار جعلی بیرون کشیده و به جامعه کمک کنند تا با آگاهی و آرامش بیشتری بحران‌ها را مدیریت کند.
