ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) یا ارز دیجیتال ملی، نوعی پول دیجیتال است که از سوی بانک مرکزی یک کشور صادر می‌شود. این نوع ارز در ظاهر به رمزارزها شباهت دارد، اما تفاوت بنیادین آن در این است که ارزش آن توسط بانک مرکزی تعیین شده و معادل با واحد پول رسمی همان کشور است.

در حال حاضر، بسیاری از کشورها در حال توسعه CBDCهای اختصاصی خود هستند و برخی حتی آن را به مرحله اجرا رسانده‌اند. با توجه به این‌که حرکت به‌سوی ارزهای دیجیتال در سطح جهانی در حال گسترش است، درک چیستی و کارکرد CBDCها برای درک آینده نظام‌های پولی ضروری است.

درک مفهوم ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)

پول فیات همان ارز رسمی‌ است که توسط دولت‌ها صادر می‌شود و پشتوانه فیزیکی نظیر طلا یا نقره ندارد. این پول، ابزار پرداخت قانونی محسوب و برای مبادله کالا و خدمات به‌رسمیت شناخته می‌شود.

به‌طور سنتی، پول فیات در قالب اسکناس و سکه در دسترس بوده است. اما پیشرفت‌های فناوری، دولت‌ها و مؤسسات مالی را قادر ساخته تا مدل پول اعتباری مبتنی بر ثبت دیجیتال مانده‌حساب‌ها و تراکنش‌ها را در کنار پول فیزیکی توسعه دهند.

با وجود گسترش فناوری‌های پرداخت، پول نقد همچنان در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. بااین‌حال، در برخی اقتصادهای توسعه‌یافته، استفاده از پول فیزیکی کاهش یافته و این روند، به‌ویژه در دوران همه‌گیری کووید-۱۹، شدت بیشتری پیدا کرده است.

ظهور رمزارزها و فناوری بلاک چین، علاقه‌مندی به جوامع بدون پول نقد و ارزهای دیجیتال را بیش از پیش افزایش داده است.

اهداف ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)

در ایالات متحده و بسیاری از کشورهای دیگر، درصد چشم‌گیری از مردم به خدمات مالی دسترسی ندارند. تنها در آمریکا، در سال ۲۰۲۳ حدود ۶ درصد از بزرگ‌سالان فاقد حساب بانکی بوده‌اند.

در بسیاری از کشورهای دیگر، این آمار به‌مراتب بالاتر است. با توجه به این واقعیت، اهداف اصلی طراحی و اجرای ارز دیجیتال بانک مرکزی را می‌توان در محورهای زیر خلاصه کرد:

• فراهم ساختن سطحی از حریم خصوصی، قابلیت انتقال، سهولت استفاده، دسترسی گسترده و امنیت مالی برای مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارهایی که در فعالیت‌های مالی مشارکت دارند.

   

• کاهش هزینه‌های نگهداری و مدیریت سیستم‌های مالی پیچیده، کاهش هزینه‌های تراکنش‌های فرامرزی، و ارائه گزینه‌های مقرون‌به‌صرفه‌تر برای افرادی که در حال حاضر از روش‌های جایگزین برای انتقال پول استفاده می‌کنند.

   

• کاهش ریسک‌های مرتبط با رمزارزها در شکل فعلی آن‌ها. رمزارزها به‌دلیل نوسان شدید قیمت، می‌توانند فشار مالی قابل توجهی بر خانوارها وارد کرده و بر ثبات کلی اقتصاد تأثیر منفی بگذارند. در مقابل، CBDCها که توسط دولت پشتیبانی و توسط بانک مرکزی کنترل می‌شوند، گزینه‌ای ایمن برای مبادله دارایی دیجیتال در اختیار خانوارها، مصرف‌کنندگان و بنگاه‌های اقتصادی قرار می‌دهند.

انواع ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)

ارزهای دیجیتال بانک مرکزی به‌طور کلی به دو نوع تقسیم می‌شوند: عمده‌فروشی (Wholesale) و خُرده‌فروشی (Retail). در حالی که کاربران اصلی CBDCهای عمده‌فروشی، مؤسسات مالی هستند، CBDCهای خُرده‌فروشی توسط مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

CBDC عمده‌فروشی

 CBDCهای عمده‌فروشی از نظر عملکرد شبیه به نگهداری ذخایر در بانک مرکزی هستند. بانک مرکزی برای مؤسسات مالی حساب‌هایی ایجاد می‌کند که این نهادها می‌توانند در آن‌ها وجوه سپرده‌گذاری کرده یا برای تسویه انتقالات بین‌بانکی از آن‌ها استفاده کنند.

بانک مرکزی می‌تواند از ابزارهای سیاست پولی، مانند نسبت سپرده قانونی یا نرخ سود پرداختی بر ذخایر، برای تعیین نرخ بهره و تأثیرگذاری بر میزان وام‌دهی استفاده کند.

CBDC خُرده‌فروشی

 CBDCهای خُرده‌فروشی ارزهای دیجیتالی هستند که با پشتوانه دولت صادر شده و توسط عموم مردم و کسب‌وکارها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این نوع CBDC، ریسک واسطه‌گری را حذف می‌کند؛ یعنی خطر ورشکستگی ناشران خصوصی ارز دیجیتال که ممکن است به از دست رفتن دارایی‌های مشتریان منجر شود، در این مدل وجود ندارد.

CBDCهای خُرده‌فروشی به دو دسته تقسیم می‌شوند که تفاوت آن‌ها در شیوه دسترسی و استفاده کاربران از ارز دیجیتال است:

• CBDC مبتنی بر توکن: دسترسی به ارز از طریق کلید خصوصی، کلید عمومی یا ترکیبی از هر دو صورت می‌گیرد. این مدل به کاربران امکان می‌دهد تراکنش‌ها را به‌صورت ناشناس انجام دهند.

   

• CBDC مبتنی بر حساب: برای دسترسی به ارز، احراز هویت دیجیتال و ایجاد حساب ضروری است.

چالش‌ها و ملاحظات مربوط به CBDCها

CBDCها علاوه‌بر مزایای فراوان، مخاطراتی نیز به همراه دارند که باید پیش از طراحی و پیاده‌سازی مورد توجه قرار گیرند.

مسائلی که CBDCها می‌توانند حل کنند:

• حذف ریسک واسطه‌گری در رخدادهایی مانند ورشکستگی بانک‌ها یا هجوم برای برداشت پول. در این ساختار، ریسک نهایی به بانک مرکزی منتقل می‌شود.

   

• کاهش هزینه‌های بالای تراکنش‌های فرامرزی با ساده‌سازی سیستم‌های توزیع و افزایش همکاری‌های حقوقی بین دولت‌ها.

   

• حذف هزینه‌های سنگین ایجاد زیرساخت مالی برای فراهم‌سازی دسترسی مالی در جوامعی که بخش بزرگی از آن‌ها بدون حساب بانکی هستند.

   

• ایجاد ارتباط مستقیم میان مصرف‌کننده و بانک مرکزی و در نتیجه حذف نیاز به زیرساخت‌های پرهزینه واسطه‌گری.

   

مسائلی که با اجرای CBDC ممکن است ایجاد شوند:

• در صورت ایجاد تغییرات اساسی در ساختار مالی کشور، تأثیر آن بر هزینه‌های خانوار، سرمایه‌گذاری، ذخایر بانکی، نرخ بهره، بخش خدمات مالی و کل اقتصاد نامشخص خواهد بود.

   

• گذار به CBDC ممکن است پایداری نظام مالی را با ریسک‌هایی مواجه کند. برای مثال، در شرایط بحران مالی ممکن است بانک مرکزی نقدینگی کافی برای پاسخ‌گویی به برداشت‌ها در اختیار نداشته باشد.

   

• بانک‌های مرکزی از سیاست‌های پولی برای تأثیرگذاری بر تورم، نرخ بهره، وام‌دهی و هزینه‌کرد عمومی استفاده می‌کنند که بر نرخ اشتغال نیز اثر می‌گذارد. بنابراین باید اطمینان حاصل شود که ابزارهای لازم برای مداخله مؤثر در اختیار بانک مرکزی باقی بماند.

   

• موضوع حریم خصوصی، یکی از انگیزه‌های اصلی در استقبال از رمزارزها بوده است. در مقابل، CBDCها نیازمند سطحی از نظارت رسمی برای شناسایی جرایم مالی هستند. این نظارت از منظر مبارزه با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم ضروری تلقی می‌شود.

   

• همان‌طور که رمزارزها هدف حملات سایبری و سرقت قرار گرفته‌اند، ارز دیجیتال بانک مرکزی نیز ممکن است در معرض چنین تهدیداتی قرار گیرد. بنابراین، طراحی سازوکارهای امنیتی قدرتمند برای جلوگیری از نفوذ به سیستم و سرقت دارایی‌ها و اطلاعات حیاتی خواهد بود.

مقایسه CBDC با رمزارزها

اکوسیستم رمزارزها، تصویری از یک نظام پولی ثانوی ارائه می‌دهد؛ نظامی که در آن، قوانین دست‌وپاگیر سنتی بر روند پردازش هر تراکنش حاکم نیستند. تراکنش‌های رمزارزی به دلیل ساختار رمزنگاری‌شده و سازوکارهای اجماع، به‌سختی قابل جعل یا تکرار هستند و مقاومت بالایی در برابر دست‌کاری دارند.

در عین حال، رمزارزها به‌صورت غیرمتمرکز و بدون نظارت نهادهای حاکمیتی فعالیت می‌کنند. ارزش آن‌ها عمدتاً بر پایه احساسات بازار، میزان استفاده و علاقه کاربران تعیین می‌شود. از آنجا که رمزارزها دارای نوسانات قیمتی بالایی هستند، بیشتر برای سفته‌بازی مناسب‌اند و به‌ندرت برای نظام‌هایی که به ثبات پولی نیاز دارند، گزینه‌ای کاربردی محسوب می‌شوند.

در مقابل، ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که ارزش آن‌ها با پول رسمی کشور برابری کند و هدف اصلی آن‌ها ثبات و امنیت مالی است.

وضعیت پیاده‌سازی پروژه‌های مرتبط با CBDC در جهان

بانک‌های مرکزی در کشورهای مختلف، اقدام به راه‌اندازی برنامه‌های آزمایشی و پروژه‌های پژوهشی کرده‌اند تا قابلیت اجرا و کارایی CBDCها را در اقتصاد خود ارزیابی کنند.

تا ماه مارس ۲۰۲۴، تنها سه کشور به‌طور رسمی CBDC عملیاتی داشتند: باهاما، جامائیکا و نیجریه. در مقابل، اتحادیه پولی کارائیب شرقی پروژه CBDC خود را به‌دلیل مسائل فنی متوقف کرد و برنامه آزمایشی جدیدی را آغاز نمود.

در مجموع، ۳۶ پروژه آزمایشی CBDC در حال اجراست و ۸ کشور عضو گروه G20 در مرحله توسعه طرح‌های مربوط به CBDC هستند. کشورهای عضو گروه بریکس شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی نیز در حال بررسی و توسعه نسخه‌های ملی CBDC خود هستند.

یکی از نمونه‌های شکست‌خورده در این حوزه، پروژه بریت‌کوین متعلق به بریتانیاست که در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۹ فعال بود و سپس متوقف شد.

طبق اظهارات بانک مرکزی ایالات متحده (Federal Reserve)، آمریکا نیز یکی از کشورهایی است که ارزیابی امکان استفاده از CBDC به‌عنوان راهکاری برای بهبود عملکرد نظام پرداخت داخلی خود را در در دستور کار دارد.

در حال حاضر، بسیاری از کشورها در حال تحقیق یا توسعه ارزهای دیجیتال بانک مرکزی هستند و سه کشور آن‌ها را به‌طور رسمی پیاده‌سازی کرده‌اند. هدف اصلی CBDC، فراهم‌سازی سطحی از حریم خصوصی، قابلیت انتقال، سهولت استفاده، دسترسی گسترده و امنیت مالی برای مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارهاست.

میلیون‌ها نفر در سراسر جهان به حساب بانکی دسترسی ندارند؛ CBDCها می‌توانند راهکاری برای دریافت حقوق، نگهداری دارایی و پرداخت قبوض برای این افراد فراهم کنند. همچنین، این ارزها می‌توانند با ساده‌سازی زیرساخت مالی، کاهش هزینه‌های تراکنش‌های بین‌المللی و ارائه روش‌های انتقال مقرون‌به‌صرفه، کارایی نظام مالی را به‌طور قابل توجهی افزایش دهند.

پرسش‌های پرتکرار

هدف از ایجاد CBDC چیست؟

CBDCها ارزهای دیجیتال با پشتوانه دولتی هستند که از فناوری بلاک چین یا دفاتر کل توزیع‌شده بهره می‌برند. هدف اصلی آن‌ها گسترش دسترسی عمومی به خدمات مالی و کاهش هزینه‌های نگهداری زیرساخت‌های پولی فعلی است.

آیا ایالات متحده در حال حرکت به‌سوی ارز دیجیتال است؟

هنوز نه. فدرال رزرو و شعبات آن در حال بررسی سازوکارها و روش‌های پیاده‌سازی CBDC در سیستم مالی ایالات متحده هستند. 

آیا کشوری تاکنون CBDC راه‌اندازی کرده است؟

بله، کشورهای جامائیکا، نیجریه و باهاما تاکنون ارز دیجیتال بانک مرکزی خود را به‌صورت رسمی راه‌اندازی کرده‌اند.

آیا CBDC تهدید محسوب می‌شود؟

CBDCها در صورت اجرا، باید به‌عنوان ابزاری برای تقویت شبکه‌های مالی موجود و ارزهای فیات در نظر گرفته شوند، نه جایگزینی برای آن‌ها. اگر قرار باشد یک CBDC جایگزین کامل ارز رسمی کشور شود، ممکن است اختلالاتی در نظام پولی ایجاد کند. بااین‌حال، تاکنون هیچ کشوری چنین رویکردی اتخاذ نکرده است و بنابراین، آثار احتمالی چنین اقدامی هنوز در حد فرضیه باقی مانده‌اند.