سینماهای خاموش مشهد
سالن‌هایی که روزگاری صف تماشاگران داشتند، امروز تنها سایه‌ای از خاطرات جمعی‌اند
مهسا کسنوی| امروزه نام مشهد بیشتر با ویژگی‌های زیارتی و هویتی خاص آن شناخته می‌شود؛ شهری که با وجود پیشینه مهم در هنر و فرهنگ، سال‌هاست فعالیت‌های هنری در آن با محدودیت‌هایی همراه بوده است. اجرای تئاتر تا مدت‌ها با دشواری‌های فراوان مواجه بود و برگزاری کنسرت مدت‌هاست از تقویم فرهنگی شهر کنار گذاشته شده‌است؛ در حالی که همین مشهد روزگاری یکی از پیشروترین شهرهای ایران در عرصه سینما و هنرهای نمایش بود. به ادعای یکی از آپاراتچی‌های قدیم شهر، حتی قبل از تهران دارای سالن‌های خصوصی پخش فیلم بوده اما امروز گویا رکورددار در تعطیلی سینماست. سینماهایی که هم اکنون از آنها جز غباری از خاطره، چیزی باقی نمانده‌است.
ورود سینما در پاتوق روشنفکران
در ابتدا فیلم‌ها در مشهد، در سالن‌های کوچک در خانه‌ها و به صورت خصوصی پخش می‌شدند.
تعدادی از این سالن‌های پخش فیلم در خیابان‌های منتهی به حرم امام رضا و در خیابان باغ ملی بود. اما سینما به صورت عمومی و امروزی، برای اولین بار در خیابانی به نام ارگ، که پاتوق نویسندگان، روشنفکران و هنردوستان بود، تاسیس شد. در حقیقت آقای هراند که از ارامنه مشهد و موسس اولین سینما در این شهر بود،خودآگاه یا ناخودآگاه، این خیابان را تبدیل به پاتوق سینمادوستان نیز کرد.
فردوسی، اولین سینمای مشهد
اولین سینمای مشهد به نام سینما فردوسی، توسط آقای هراندِ ارمنی در سال 1305 در خیابان ارگ کانون تجمع روشنفکران آن سال‌های مشهد تاسیس شد. این سینما بعد از انقلاب و به علت اتصال سیم، آتش گرفت و اکنون چیزی جز یک در از آن باقی نمانده‌است.
ارگ، خیابان سینمادوستان
آقای هراند در سال 1306 سینمای دیده‌بان که بعدها به ایران، تغییر نام داد را در خیابان جنت و در سال 1307 سینما هما را در همان خیابان تاسیس کرد. بعد تاسیس این 3 سینما ، خیابان ارگ مشهد تبدیل به پاتوق سینما دوستان و مکانی برای تفریح مردم شد. در سال 1359 و قبل از تخریب، برای مدتی سینما هما تبدیل به دفتر امور سینمایی شد.
ارامنه، سلطان بی‌منازع سینما در مشهد
صنعت سینما توسط ارامنه وارد مشهد شد و تا سال‌ها این صنعت در دست آنها بود. علاوه بر آقای هراند که تا سال 1325 سه سینمای مشهد متعلق به او بود؛ در همان سال یکی دیگر از ارمنی‌های مشهد به نام آقای سانتوریان سینما کریستال را تاسیس کرد. سانتوریان 5 سال بعد و در سال 1330 نیز سینمای دیگری به نام سینما جهان را تاسیس کرد. این سینما در جریان کودتای مصدق تخریب شد و بعد از 3 سال بازسازی با نام جدید، سینما جهان در سال 1335 افتتاح گردید.
سینما کریستال در سال 1378 توسط دولت تخریب شد و ساختمان سینما متروپل،در سال 1359 در اختیار کمیته قرار گرفت.
سال‌های رونق سینما
در سال 1339 سینما رادیو سیتی که در سال 1342 به سینما سانترال تغییر نام داد، توسط محمد اسکوئیان در خیابان چهار طبقه افتتاح شد. در سال 1339 نیز سینمای دیگری به نام آسیا توسط برادر آقای اسکوئیان به سینماهای مشهد اضافه شد.
تا سال 1340، 9 سینما در خیابان ارگ فعالیت می‌کردند. سینما سعدی در همان سال توسط ابراهیم شیخ‌زاده و سینما مول اند روژ، را مهندس هروی در پاتوق سینما دوستان، افتتاح کردند.
سینما سانترال در سال 1359 به ائتلاف، تغییر نام داد و برای مدتی فعالیت کرد و بعد در سال 1371 تخریب شد. سینما آسیا به آزادی تغییر نام داد و در سال 1378 از بین رفت.
صاحب سینما سعدی در سال 1359 این سینما را تحویل دولت داد و ساختمان سینما سعدی به کمیته امداد، تغییر کاربری داد.
افتتاح سینماهای مدرن در مشهد
سال 1347 را می‌توان، سال سینماهای مدرن در مشهد نامید. در این سال، سینما دیاموند توسط آقای سانتوریان، با گنجایش 2250 صندلی و قابلیت نمایش فیلم 70 میلی‌متری در چهارراه دکترا افتتاح شد. بعد از آن درسال 1348 سینما آریا، توسط دکتر اسکوئیان با گنجایش 1000 نفر و قابلیت نمایش فیلم 70 میلی‌متری و در سال 1351 سینما شهر فرنگ، توسط آقای هراند با همین ویژگی‌ها، به عنوان، سینماهای مدرن مشهد شروع به کار کردند. این سینماها از این جهت مدرن نامیده می‌شدند که ظرفیت بالاتری نسبت به سایر سینماها داشتند و همچنین سایر سینماها پیش از این فیلم 35 میلی‌متری، نمایش می‌دادند اما سینماهای مدرن قابلیت پخش فیلم 70 میلی‌متری داشتند که این یعنی؛ پرده‌ی نمایش بزرگ‌تر، صدای بهتر و کیفیت بالاتر.
سرگذشت سینماهای مدرن کمی بهتر از سایر سینماها بوده است؛ سینما دیاموند، بعد از انقلاب به سینما هویزه تغییر نام داد و هنوز یکی از سینماهای مدرن مشهد است. سینما آریا تا چند سال پیش با نام سینما قدس فعال بود اما به دلیل فروش پایین، واگذار و تخریب شد. سینما شهرفرنگ نیز با تغییر نام به سینما آفریقا، هنوز در حال فعالیت است.
گرمای هوا دلیل افتتاح سینماهای تابستانی
در خاطرات پدر و مادرهای دهه 20 و 30 مشهدی، رفتن به سینما تابستانی به عنوان یکی از تفریحات دوران جوانی‌شان، مطرح می‌شود.
گرمای هوا دلیل، بهوجود آمدن سینماهای تابستانی در مشهد بوده‌است. سینماهای معروفی چون آسیا، متروپل، فردوسی و سعدی، فضای باز کنار سینما را در شب‌های تابستان به نمایش فیلم اختصاص می‌دادند که مورد اقبال جوانان آن دوره بوده است.
از آپاراتچی تا فیلم‌نامه نویسی
رضا گلچین فیلم‌ساز و فیلم‌نامه‌نویس مشهدی است که از کودکی به واسطه برادرش وارد سینما شده است. او در اینباره توضییح می‌دهد:« برادرم آپاراتچی سینما بود و پای من هم به عنوان آپاراتچی به سینما باز شد. اما آنقدر به سینما علاقه‌مند شدم که به سمت فیلم‌سازی و نویسندگی رفتم.»
گلچین، فیلم کوتاه می‌سازد و با وجود اینکه در سن کم به سینما وارد شده، تجربه حضور و کار کردن در بسیاری از سینماهای قدیمی مشهد را دارد و حتی در مراسم افتتاحیه‌ی چند سینما نیز حضور داشته‌است.
او در پاسخ به سوال،« از صاحبان قدیمی سینماها در مشهد خبری دارید؟» می‌گوید:« بله. بسیاری از آنها را از نزدیک می‌شناختم و با آنها کار کرده بودم.
آقای محمد اسکوئیان صاحب سینما سانترال، در سال 1358 بر اثر تصادف فوت کرد. برادر او دکتر عباس اسکوئیان، بعد از بسته شدن سینما، فقط به حرفه پزشکی خود پرداخت.
آقای شیخ زاده، موسس سینما سعدی، بعد از تعطیلی سینماها، کارگاه مبل‌سازی راه انداخت و کار نمایش فیلم فاصله گرفت و چند سال پیش به دلیل کهولت سن درگذشت. »
طبق گفته‌ی گلچین، تنها بازمانده‌ی غول‌های قدیم سینماداران مشهدی، آقای سانتوریان است که مدتی در امریکا زندگی می‌کرده و هم‌اکنون به مشهد برگشته‌است. شاید سانتوریان نتوانسته، همچون بسیاری دیگر از سینما دوستان مشهدی، عصر طلایی سینمای مشهد را فراموش کند.
