۲۲فیلم با دیدگاه اعتراضی نسبت به‌جامعه و حاکمیت
روزنامه هفت صبح | در سال‌های پس از انقلاب فیلم‌های بی‌شماری ساخته شده‌اند که حاوی نگاه انتقادی به شرایط جامعه ایرانی هستند و حتی معترض به قراردادهای حاکمیتی. سینمای ایران به طبقه متوسط نزدیک است و معیارهای این طبقه برای زندگی بهتر و استانداردهای خاصش را تبلیغ می‌کند و نوعی تساهل و تسامح مذهبی.
بیشتر آثاری که در اینجا معرفی کرده‌ام مبلغ همان نوع زندگی موردعلاقه طبقه متوسط است. مسئله حقوق زنان هم چالش دیگری در این نوع فیلم‌هاست. اما باید حساب برخی از این فیلم‌ها را از بقیه جدا کنیم. مثل بانو، هامون یا کاغذ بی‌خط و البته سلطان که مواضع سیاسی و اجتماعی عمیق‌تر و متفاوت‌تری اتخاذ می‌کنند .
و البته دو فیلم بسیار مهم شوکران و درباره الی که فراتر از اعتراض و طعنه، روایتگر روحیه یک دوران هستند. دهه ۷۰ و دهه ۸۰٫ و این توضیح که فیلم‌های رسول ملاقلی‌پور مثل قارچ سمی یا پناهنده هم به نوعی می‌توانستند در این مجموعه قرار بگیرند، اما خصوصیاتی دارند که ترجیح می‌دهیم به شکل جداگانه‌ای به آنها بپردازیم.
۱-تنوره دیو: اولین فیلم کیانوش عیاری به شکلی درباره مسئله آب و رقابت استفاده‌کنندگان صنعتی در مقابل شیوه‌های سنتی حرف می‌زند که گویی در میانه دهه ۹۰ ساخته شده است. فیلم بیانیه‌ای است در مورد یغمای منابع آب در صنعتی شدن بی‌رویه.
۲-اجاره‌نشین‌ها: وقتی این کمدی بزن‌بکوب و جذاب مهرجویی اکران شد، تفسیرها و تحلیل‌های فراوانی درباره فرامتن این فیلم به میان آمد. مهرجویی خودش به سادگی فیلم را یک کمدی درباره ساکنان یک خانه استیجاری رو به زوال می‌دانست، اما بودند گروهی که فیلم را حاوی یک پیش‌بینی اشرافی درباره آینده ایران می‌دانستند و رقابت‌های دو قطب سیاسی کشور و سرنوشت مردم. آنها نشانه‌های دلخواه خود را در فیلم می‌جستند و اجاره‌نشین‌ها طی این‌همه سال در مابین تفسیر و ضدتفسیر به حیات خود ادامه داده و گه‌گدار از صداوسیما هم پخش شده است.
۳-عروسی خوبان: فیلم تلخ و مهاجم محسن مخملباف زمانی که از سینماگران اردوگاه انقلاب محسوب می‌شد و قبل از استحاله عجیبش در میانه دهه ۷۰٫ فیلم درباره فساد اقتصادی در لایه‌های سنتی جامعه ایرانی است و پنهان شدن این فساد در پوشش پوسته شعارهای انقلابی. فیلم مثل همه آثار مخملباف چندان در سوژه خود عمیق نمی‌شود. او این روند را در شب‌های زاینده‌رود هم پی می‌گیرد.
۴-هامون: فیلم تصویری است از موقعیت متزلزل روشنفکران ایرانی در دهه ۶۰٫ آنها که بعد از شهریور ۲۰ طیف مرجع در جامعه ایرانی بودند (حتی در موقعیت اپوزیسیون) در تندباد انقلاب و جنگ از دایره توجه خارج شدند و به انزوا رفتند. جامعه از آنها عبور کرده بود و هامون روایت این انزوای افسرده‌کننده طبقه روشنفکر است؛ عقیم و سردرگم و بی‌آینده
۵-بانو: فیلم گزنده دیگری از داریوش مهرجویی که دفاعیه طبقه متوسط مرفه شهری در مقابل شعارهای عدالت‌خواهانه محسوب می‌شود. فیلمی که فرودستی اقتصادی را همزاد با شرافت اخلاقی قرار نمی‌دهد و به شکل زیرپوستی نگرانی خود را از تغییر قطب‌های ثروت و سیاست اعلام می‌کند. فیلم چندسال توقیف بود.
۶-آژانس شیشه‌ای: فیلم مشهور حاتمی‌کیا، یک بیانیه معترضانه، اما در چارچوب سیاست‌های حاکمیتی است. درباره کمرنگ‌شدن ارزش‌های دهه ۶۰ در موج حکومت کارگزاران و سازندگی. فیلم با دوقطبی سنگینی پیش می‌رود و حاتمی‌کیا حساب قهرمان‌های خود را از هر دو طیف یقه‌سفیدها و رادیکال‌های موتورسوار جدا می‌کند و در چنین دایره بسته‌ای، درام را با نامه‌ای از بالا پیش می‌برد.
۷-سلطان: نشانه دیگری از مقاومت در مقابل توسعه دوران کارگزاران. فیلم مشهور است که با پشتیبانی بخش‌هایی از حاکمیت ساخته شده، اما هرچه هست، نمایشی عدالت‌خواهانه و ضدسرمایه‌داری نوین را در خودش پنهان دارد. هرچند سعی می‌کند نشانه‌های سرمایه‌داران را با علامت‌های سرمایه‌داری قدیمی ایرانی وفق دهد.
۸-شوکران: تصویری گزنده از طبقه متوسط ایران در دهه ۷۰ که حالا مزه پول و دیگر لذات زندگی را دوباره زیر دندان خود دارد؛ فیلمی که تغییر ارزش‌ها و محافظه‌کاری طبقه متوسط نوین ایران را به خوبی نمایش می‌دهد.
۹-اعتراض: واکنشی سریع و آنی به فضای دوم خرداد در جمع‌بندی با قهرمان به آخر خط‌رسیده سینمای کیمیایی. فیلم تصاویر کوتاهی از بازسازی ۱۸تیر ۱۳۷۸ را نیز به شکل استادانه‌ای در اتمسفر خود جاسازی کرده است. فیلم برعکس سلطان از نگاه سیاسی مشخص و منسجمی برخوردار نیست.
۱۰-زیر پوست شهر: یکی دیگر از فیلم‌هایی که اواخر دهه ۷۰ و با تکیه بر فضای باز پس از دوم خرداد شکل گرفته بودند و البته حاوی سرخوردگی از نتایج ماجرای دوم خرداد. این فیلم خانم بنی‌اعتماد طبقه فرودست را نشانه می‌رود و محدودیت‌های سیاسی را نیز ضمیمه مشکلات اقتصادی برای این طبقه به تصویر می‌کشد.
۱۱- نیمه پنهان: سیاسی‌ترین فیلم تهمینه میلانی که مسئله بی‌توجهی به حقوق زنان را با بخشی از سبک زندگی اعضای نزدیک به حاکمیت پیوند می‌زند و از ارزش‌های دیگری دفاع می‌کند؛ ارزش‌های طبقه تهمینه میلانی و همکاران و دوستانش.
۱۲-دایره: یکی از آن فیلم‌های اعتراضی و سیاسی مستقیم. این‌بار ماجرای ۴ زن زندانی و مرخصی یک‌روزه‌شان . فیلم تلخ است و فرصت اکران هم پیدا نکرد.
۱۳-کاغذ بی‌خط: فیلم استادانه ناصر تقوایی که حاوی تفاسیری ضمنی در بطن خود علیه برخی از نیروهای حاکمیتی است. مرد خانواده، مرموز است و آن‌قدر معتمد که معمار یک زندان در جزیره می‌شود و زن در تلاش برای خلق یک داستان و در دنیای ذهنی خود مرد را همچون شخصیت منفی و تهدیدکننده زندگی خود می‌یابد .
۱۴- شب یلدا: فیلم پرطرفدار کیومرث پوراحمد که نمایشی است از مصائب طبقه متوسط در زندگی دوگانه‌شان و اعتراضی است به محدودیت‌های اجتماعی.
۱۵-سگ‌کشی: بیضایی بی‌پروا و بی‌ملاحظه و زمخت به زندگی در تهران معاصر حمله می‌کند و نشانه‌ها را زیر سوال می‌برد. فیلمی خشمگینانه که طبق روال حقوق زنان مهم‌ترین عامل دراماتیک برای فضای معترض فیلم است.
۱۶-خانه روی آب: فرمان‌آرا هم مثل هم‌نسلی‌های خود؛ یعنی مهرجویی، تقوایی، کیمیایی و بیضایی، فیلم طعنه‌دار و معترض خود را دارد و البته در دفاع از ارزش‌های طبقه متوسط و مرفه که اینجا به لحاظ اخلاقی سهل و ممتنع هستند، اما دغدغه‌های مثلا عمیق فلسفی و زیستی دارند. فیلم اشاراتی دارد به قتل‌های زنجیره‌ای و ماجراهای مشهور آن دوران، اما جهت‌گیری کلی فیلم نوعی لیبرالیسم عارفانه است!
۱۷-درباره الی: کاری که شوکران در دهه ۷۰ انجام داد، درباره الی در دهه ۸۰ انجام می‌دهد. تصویری از طبقه متوسط ایرانی البته به روایت فرهادی، خوگرفته به دروغ و با سبک زندگی اختصاصی خود و این توانایی که در هر حالت ممکن ماشین در گل فرورفته خود را بیرون بکشند!
۱۸- بی‌خود و بی‌جهت: فیلم کمدی عبدالرضا کاهانی حاوی نقدی پایه‌ای به نظام است. فیلم نگاه پرتساهل و تسامح شخصیت‌هایش، آن هم در اوج مشکلات و گرفتاری‌های اقتصادی را به شکلی هدفدار مقابل نگاه طیف مذهبی قرار می‌دهد. در انتهای فیلم وقتی مادر نگار جواهریان از خانه خارج می‌شود، دو جفت زوج ناسازگار تصمیم می‌گیرند مشکلات خود را حل کنند!
۱۹-پل چوبی: روایتی از اتفاقات سال ۸۸ با نگاهی مهربانانه و تلاش برای درک طرفین ماجرا که خب خیلی‌ها این نوع نگاه را نمی‌پسندند. حداقل برای سال ۸۸٫
۲۰-خانه پدری: فیلم تند و آتشین کیانوش عیاری که باز هم نگاه منتقدانه به ارزش‌های حاکمیتی را از منظر حقوق زنان به پیش می‌راند و کمی هم مبالغه چاشنی آن می‌کند. به‌هرحال دخترکشی در طبقات دیگری از جامعه شکل می‌گیرد و شیفت آن به طبقه سنتی بازاری شهرنشین نوعی کینه هدفمند را در خود نهان دارد.
۲۱-آشغال‌های دوست‌داشتنی: این فیلم هم مدتی توقیف بود و سعی کرده پیوندی بزند میان انشقاق و پراکندگی میان فرزندان یک خانواده در سال‌های پس از انقلاب با حوادثی که در سال ۸۸ در این کشور رخ می‌دهد و در این میان فیلم حوزه معنایی خود را ناگهان به دوران رضاشاه و قبل از انقلاب هم بسط می‌دهد. هرچند بیشتر خوشمزه است تا عمیق.
۲۲-جنایت بی‌دقت: آخرین فیلم شهرام مکری باز هم دوگانه طبقه جوان و تحصیلکرده و طبقه سنتی نوعا خشن را وسط می‌کشد و در این میان از ماجرای سینما رکس آبادان تا سینماموزه باغ فردوس خطی رابط می‌کشد و می‌گوید داستان ادامه دارد.
