چرا آذربایجان و ارمنستان با هم می‌جنگند؟
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی | نخستین ساعات بامداد یکشنبه بود که خبر رسید جنگ دوباره در منطقه قره‌باغ آغاز شده است. جنگی که برای هیچ‌کس، خبر تازه‌ای نیست چرا که دو کشور ارمنستان و آذربایجان دست‌کم سی‌سال است که بر سر این منطقه با هم نزاع دارند. اما قره‌باغ کجاست و دلیل جنگ ارمنستان و آذربایجان چیست؟
قره‌باغ یک منطقه تقریبا کوهستانی در شمال غربی ایران است. این منطقه درون خاک جمهوری آذربایجان و در هفت کیلومتری مرز ارمنستان قرار گرفته است و فاصله‌اش تا مرز ایران هم ۲۵کیلومتر است. جمعیت این منطقه حدود ۱۵۰ هزار نفر است و مساحت آن ۴ هزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع و کمتر از مساحت کوچکترین استان ایران یعنی استان البرز.
ریشه نزاع در منطقه قره‌باغ یک مسئله نژادی و قومی است. در این منطقه که اصولا به آن قفقاز گفته می‌شود دو دین یعنی مسیحی و مسلمان و دو قومیت یعنی ارمنی و آذری در کنار هم زندگی می‌کنند و تحریک قدرت‌های بزرگ در کنار تعصبات افراطی، باعث شده است که طرفین سال‌ها با یکدیگر در تنش باشند. در دوران مدرن اما این تنش اصولا محصول عملکرد نادرست روسیه تزاری و پس از آن شوروی است. چرا؟
منطقه‌ای که در حال حاضر به عنوان قره‌باغ از آن یاد می‌شود؛ در واقع بخشی از مناطق جداشده از ایران طی دو عهدنامه تلخ گلستان و ترکمانچای است. با این حال، ظاهرا قدرتمندان روسی از همان زمان تصمیم می‌گیرند تا با تغییر ترکیب نژادی و مذهبی در این منطقه احتمالا ارتباط آن با ریشه آن یعنی حکومت ایران را قطع کنند.
این ترکیب ناهمگون نژادی و دینی در ابتدای قرن بیستم به تنش‌هایی گسترده انجامید و از دل آن روایت دو پاکسازی نژادی و قومی بیرون آمد. روایت اول مربوط به نسل کشی ارامنه توسط نیروهای عثمانی حامی آذری‌ها در سال ۱۹۱۵است و روایت دوم مربوط به نسل‌کشی آذری‌ها در سال ۱۹۱۸ توسط ارامنه افراطی یا داشناک‌ها.
مجموع این تحولات باعث شد که شوروی در این منطقه دخالت کند و پس از چند بار دست به دست شدن این منطقه در نهایت در سال ۱۹۲۳، در آنجا ایالتی خودمختار، البته در ترکیب سیاسی آذربایجان تشکیل شود. تحت لوای شوروی قدرتمند، آرامش در این منطقه به مدت ۶۵ سال به طول انجامید.
تا اینکه در سال ۱۹۸۸ و پس از مشخص شدن نشانه‌های زوال در حکومت مرکزی شوروی باز هم درگیری در این منطقه آغاز شد. درگیری‌هایی که به شکلی پراکنده از آن سال آغاز شد و پس از ۶ سال در سال ۱۹۹۴ به پایان رسید. پیروز این درگیری‌ها به طور حتم، ارمنستان بود چرا که طی آن جنگ با محاسبه قره‌باغ، نزدیک به ۲۰درصد از کل مساحت جمهوری آذربایجان را تصرف کرد و گفته شد که آن جنگ حدود یک میلیون آواره روی دست آذربایجانی‌ها گذاشت.
این وضعیت بعدها با یک معاهده آتش بس، تغییر کرد و طرفین به مرزهای خود بازگشتند ولی همچنان قره‌باغ به شکل یک استخوان لای زخم، باقی ماند. در منطقه قره‌باغ و فراتر از آن تا مرز ارمنستان، جمهوری خودخوانده و مستقلی وجود دارد به نام آرتساخ که البته فقط توسط سه دولت سازمان ملل به رسمیت شناخته شده (که حتی ارمنستان هم در میان آن‌ها نیست) و در حالی که ارمنستان تهدید می‌کند، وجود این جمهوری را شناسایی خواهد کرد، آذربایجانی‌ها همچنان قره‌باغ را یک سرزمین اشغالی می‌دانند و این در حالی است که حالا دیگر اکثریت جمعیتی این سرزمین ارمنی است.
وضعیت وقتی وخیم‌تر و به‌هم‌ریخته‌تر شده که بدانیم این تنش حالا دیگر وجهه بین‌المللی پیدا کرده و بسیاری از کشورها، با دخالت در آن، در پی افزایش منافع خود هستند. ترکیه به دلیل قومی و تاریخی از آذربایجان دفاع می‌کند و روسیه برای حفظ توازن در منطقه قفقاز و البته احتمالا با ریشه‌های دینی، از ارامنه و کار به جایی رسیده که حتی رژیم صهیونیستی نیز در این معرکه به دنبال منافع خود است.
موضع اصولی ایران در این معرکه حمایت از مسلمانان آذربایجان است اما تردیدی نیست که هم به خاطر اتحاد اطلاعاتی آذربایجان با اسرائیل و هم به دلیل حمایت از اقلیت ارامنه و البته به دلیل حسن همجواری با دولت ارمنستان، این حمایت هیچگاه شکل غلیظی پیدا نکرده است. بر عکس، ایران تلاش‌هایی برای میانجیگری میان طرفین کرده که حتی یکی از آن‌ها در می سال ۱۹۹۲ یعنی بهار سال ۱۳۷۱ تا آستانه نگارش اسناد تفاهم هم پیش رفت اما آن طور که مورخان دیپلماتیک می‌گویند، در نهایت دخالت روس‌ها و اشغال چند روستای دیگر توسط ارمنستان در میانه مذاکرات آن را به سرانجام نرساند.
به این ترتیب شاید بتوان گفت که مهم‌ترین عنصر در شکل‌گیری و البته پایان نیافتن جنگ در قره‌باغ، روس‌ها هستند. مناقشه قره‌باغ، یکی از معدود مناقشاتی است که علل اقتصادی در ریشه آن وجود ندارد. این منطقه نه نفت دارد و نه منابع گازی. زمین خداست و کشاورزی و تا حدی توریسم، منبع درآمد مردم و دولت خودخوانده آن است اما در قرن بیست و یکم هنوز هم نژاد و قومیت می‌تواند دو کشور و دو ملت را به جان هم و تن بی‌جان سربازان را روی زمین بیندازد.
