پرونده‌ای خواندنی درباره محمدعلی کشاورز
روزنامه هفت صبح، احمد رنجبر / مرجان فاطمی | محمدعلی کشاورز روز گذشته در‌گذشت و حالا علی نصیریان در حسرت از دست دادن او، عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی و داود رشیدی است. از این پنج نفر به عنوان قله بازیگری سینمای ایران یاد می‌شود. کسانی که در نقش‌های مختلف چشم‌ها را خیره و نام‌شان را در حافظه چند نسل ثبت کردند. رمز مشترک‌شان زنده یاد علی حاتمی است که گاه مشترک و گاه به تنهایی مقابل دوربین او بازی کردند.
محمدعلی کشاورز اواخر دهه سی و با تئاتری به کارگردانی علی نصیریان وارد عرصه بازیگری شد و در ابتدای دهه چهل حضور مقابل دوربین را تجربه کرد. او فعالیت سینمایی را با فیلمی غیر متعارف با جریان روز سینما یعنی«شب قوزی» فرخ غفاری شروع کرد. یک سال بعد (سال ۱۳۴۴) نقشی کوتاه اما به‌یادماندنی در «خشت و آینه» ابراهیم گلستان برعهده گرفت.
در همین فیلم بود که با جمشید مشایخی همبازی شد. او خیلی زود مورد توجه دیگر کارگردان‌های مهم قرار گرفت: داریوش مهرجویی (آقای هالو) و بهرام بیضایی ( صادق کرده و رگبار). سال‌ها گذشت و بر افتخارات کشاورز افزوده شد و حالا نامش بر تارک سینما،تئاتر و تلویزیون ایران می‌درخشد… در پرونده هفت‌صبح برخی از شاه نقش‌های او مرور شده است. روحش شاد.
*** نقش‌های ماندگار
* هزاردستان:با کوله‌باری از تجربه و نقش‌های مهم و در اوج پختگی به «هزاردستان» رسید. زنده‌یاد محمد علی کشاورز در سریال زنده‌یاد علی حاتمی نقش شعبون استخونی را بازی می کرد. این شخصیت برگرفته از شمایل شعبان جعفری یکی از بازیگران کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ است. حاتمی شخصیت را بی‌کم و کاست طراحی کرده بود و کشاورز آن را به اندازه ارائه کرد.
گریمی که جلال الدین معیریان و عبدالله اسکندری برای چهره بازیگر طراحی کردند به همراه صدای منوچهر اسماعیلی، شخصیت شعبان را تبدیل به یکی از کاراکترهای ماندگار سریال‌های تلویزیونی کرده است. محمد علی کشاورز در این نقش از دو عنصر به خوبی بهره می‌برد: فیزیک و میمیک. او برای به تصویر کشیدن وجه گنده لات بودن شعبان ، همه اجزای صورت و بدن را به خدمت می گیرد. این ویژگی به همراه قدرت بازیگری محمد علی کشاورز منجر به خلق شخصیتی شد که همچنان تماشای چهره مخوف و چشم‌های درشت او در «هزاردستان» لرزه بر تن می‌اندازد.
* پدر سالار:زنده‌یاد اکبر خواجویی در اوایل دهه ۷۰، محور سریال «پدر سالار» را روی اختلاف میان یک عروس با پدرشوهر قرار داد و از این طریق، بحث پدرسالاری و روابط خانوادگی اینچنینی را به نقد کشید. نقش پدر سالار را محمد علی کشاورز بازی می‌کرد که جزو نقاط عطف کارنامه‌اش محسوب می‌شود. او عهده‌دار نقش یک پیرمرد مقتدر بود که هیچ کدام از فرزندان، عروسان و نوه‌ها جرات ایستادگی مقابلش را نداشتند.
اسدالله از آن شخصیت‌هایی است که حالا معادل واقعی‌شان را کمتر می‌‌بینیم؛ مردانی صاحب قدرت و اصول خاص خود که همه از آنها حساب می‌برند. زنده‌یاد محمد علی کشاورز متعلق به نسلی است که با چنین مردانی آشنایی کامل دارد. پس برای نمایش صلابت او چه چیزی بهتر از رجوع به عینیات؟ کشاورز در این سریال یکی از بازی‌های درخشانش را ایفا کرد و همچنان نزد عامه مخاطب با عنوان پدر سالار شناخته می‌شود. زنده‌یاد احمد رسول‌زاده به‌جای او در این نقش صحبت کرده است.
* کمال‌الملک: روایت است که زنده یاد علی حاتمی تصمیم می‌گیرد بازیگران نسل طلایی سینمای ایران را در یک فیلم کنار هم قرار دهد تا در تاریخ به یادگار بماند. این اتفاق با فیلم «کمال‌الملک» رخ داد و در کنار عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، جمشید مشایخی و داود رشیدی نقش اتابک اعظم به محمدعلی کشاورز رسید. آنها که شخصیت اتابک را می‌شناسند، همچنان تحسین گوی کشاورز هستند. آنها هم که از جزئیات شخصیت او خبر نداشتند، با تماشای فیلم پی بردند اتابک سیاستمدار حرفهای و بازیگر ماهری بود که به تمام نکات پنهان و آشکار سیاست آگاهی داشت.
او صدراعظم سه پادشاه قاجار یعنی ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه بوده است. زنده یاد محمدعلی کشاورز کاری سخت برای نمایش شخصیت اتابک داشته چون باید مراقبت می‌کرده چاپلوسی و سیاس بودن شخصیت «بقاعده» شکل بگیرد. حاصل تلاش او و کارگردانی زنده یاد علی حاتمی منجر به خلق شخصیت اتابک فیلم «کمال‌الملک» شد. کشاورز مقابل دوربین استادانه بازی می‌کند و تسلط کامل بر شیوه راه رفتن، تعظیم کردن، نوع نگاه و … دارد.
* شب قوزی:چندی بعد از آن که محمدعلی کشاورز در نمایش‌های صحنه و تله‌تئاتر‌ها بازی کرد، سال ۴۳ از سوی فرخ غفاری برای فیلم «شب قوزی» انتخاب شد. این فیلم از دو منظر در کارنامه کشاورز اهمیت دارد. یکی این که نخستین حضور او مقابل دوربین سینما محسوب می‌شود و از آن سو خود فیلم جزو آثار شاخص سینمای ایران لقب دارد. قوزی یک گروه شادمانی در یک مهمانی خفه می‌شود و حالا همکاران می‌خواهند از دست جنازه‌اش راحت شوند.
جنازه را به داخل یک خیاطی می‌اندازند. خیاط هم جنازه را به جای دیگری می‌اندازد و … کشاورز نقش مسئول یک آرایشگاه را بازی می‌کند. جنازه به مغازه او هم می‌رسد و او نیز به دنبال رها شدن از شر جسد است. این شروع برای کشاورز در سینما، یک گام بلند محسوب می‌شود. بماند که او در نقش یک جوان آرام و مرموز، بازی تحسین شده‌ای دارد. مهم‌تر این‌که «شب قوزی» در جشنواره‌های کن، کارلووی‌واری و بروکسل تحسین شد و جزو آثار محبوب برخی منتقدان لقب گرفت.
*** شاه‌نقش
یکی از مهم‌ترین نقش‌های کارنامه بازیگری کشاورز، نقش محمدابراهیم فیلم «مادر» بود؛ نقشی که برای آن نامزد سیمرغ شد اما برخلاف انتظار، سیمرغ در دستانش قرار نگرفت. او در این نقش، باتیپ مرسوم جاهل‌ها و لات‌های قدیمی معرفی می‌شد؛ تیپی که شباهت زیادی به نقش شعبون استخونی «هزاردستان» داشت. در نیمه اول، سایه سرد عقده‌گشایی‌های او روی عواطف این خانواده سایه می‌اندازد و جان همه به خاطر حرفهای پر نیش و کنایه و بددهانی‌های او به لب می‌رسد.
اما در نیمه دوم، این چهره خشن و تماما عصبی به تدریج تغییر می‌کرد و بعد از درددل با مادر و بیرون ریختن تمام مشکلات، دلش کم کم نرم می‌شد. این نرمش تدریجی، اوج تبحر بازی کشاورز در فیلم «مادر» بود. اخم‌هایش باز می‌شد، لحن صدایش تغییر می‌کرد، هاله غم روی صورتش می‌نشست، چشم‌هایش می‌شد کاسه خون و این روند متعادل شدن، در حساس‌ترین صحنه فیلم و بعد از اعلام مرگ مادر، توی صورت او به طور واضح دیده می‌شد.
*** نکاتی درباره زندگی هنری زنده‌یاد محمد علی کشاورز
محمد علی کشاورز در طول مدت حضورش در عرصه سینما و تلویزیون اتفاق‌های زیادی را تجربه کرد؛ از همکاری‌های بین‌المللی‌اش در دو فیلم خارجی تا حضور در فیلم‌های کارگردانان نام‌آور سینما و همچنین عدم توفیقش در کسب جایزه در جشنواره‌های داخلی به زعم شایستگی که داشت.
* بیشترین همکاری: محمد علی کشاورز بیشترین همکاری را در بین کارگردانان با زنده‌یادان علی حاتمی و اکبر خواجویی داشت. او با علی حاتمی در سریال« هزاردستان» و فیلم‌های « کمال الملک» و «مادر» همکاری کرد. «جعفر خان از فرنگ برگشته» دیگر همکاری حاتمی و کشاورز است که به خاطر کنار کشیدن حاتمی نیمه کاره باقی ماند. زنده‌یاد کشاورز در چهار سریال به کارگردانی اکبرخواجویی هم بازی کرد که معروف‌ترینشان «پدر سالار» است.
* موج نویی‌ها:مرحوم محمد علی کشاورز سال ۱۳۴۳ با فیلم «شب قوزی» بازی در سینما را شروع کرد، فیلمی نامتعارف از سینمای ایران که به نوعی جزو کارهای موج نو محسوب می‌شود. فعالیت او در سینمای پیش از انقلاب درآمیخته است با کارگردانان موج نو از جمله ابراهیم گلستان، بهرام بیضایی، داریوش مهرجویی،محمدرضا اصلانی و ناصر تقوایی . « خشت و آینه» و «رگبار» مهم‌ترین فیلم‌های موج نو سینمای ایران هستند که کشاورز در آنها بازی داشته است.
* نبردن سیمرغ:محمد علی کشاورز جزو بازیگرانی است که طی سال‌ها حضورش در سینما و بازی در فیلم‌های مختلف موفق نشد سیمرغ بلورین را از آن خودش کند. او در دوره هشتم بیشترین شانس را برای تصاحب این جایزه برای بازی در نقش محمد ابراهیم فیلم « مادر» داشت اما جایزه در آن دوره به زنده‌یاد خسرو شکیبایی برای فیلم «هامون» رسید. خیلی‌ها معتقد بودند که اگر این فیلم با هامون هم دوره نمی‌شد، سیمرغ به کشاورز می‌رسید.
* کارگردانی:محمد علی کشاورز در عرصه کارگردانی هم تجربیاتی داشته است. او پیش از انقلاب در ساخت دو مجموعه تلویزیونی همکاری داشت. یکی از این مجموعه‌ها « آلاخون والا خون» نام داشت که آن را به اتفاق محمد گل آور ساخت. کشاورز علاوه بر این مجموعه چند اپیزود از سریال « خانه قمر خانم» را هم کارگردانی کرد. بعد از این دو تجربه او دیگر سمت کارگردانی نرفت و تمام تمرکزش معطوف به بازیگری شد.
* تجربه بین‌المللی:محمد علی کشاورز در دو فیلم با عوامل خارجی همکاری کرده است؛ یکی صحرای تاتارها به کارگردانی والریو زورلینی که بهمن فرمان آرا تهیه‌کننده‌اش بود. او در این فیلم با ماکس فون سیدو همبازی بود. فون سیدو بازیگر شاخصی است که چندی پیش از دنیا رفت و کشاورز در مصاحبه‌ای کوتاه از او به نیکی یاد کرد. دیگر تجربه بین‌المللی کشاورز کاروان‌ها ساخته جیمز فارگو است. کشاورز در این فیلم با آنتونی کوئین و جنیفر اونیل همبازی شد.
