یادگاری‌های بلندمرتبه از تهران دهه ۵۰
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی | تهران شهری شلوغ و پرجمعیت است، ولی واقعا نسبت به تصاویری که از سایر شهرهای جهان داریم، نمی‌توانیم آن را یک شهر بلندمرتبه بدانیم. آغاز بلندمرتبه‌سازی در تهران در دهه ۳۰ بوده و تقریبا تا ابتدای دهه ۵۰ هیچ ساختمان بلندمرتبه مسکونی در تهران قابل سکونت نبوده است. ولی به لطف اقتصاد دهه ۴۰، در آن یک دهه مجموعه‌های مختلف مسکونی بلندمرتبه‌ای در ناحیه شمالی تهران ساخته شده که اغلبشان هنوز هم از بهترین محلهای سکونت در پایتخت هستند. این هفته نگاهی کردیم به این مجتمع‌ها.
تهران؛ سال ۱۳۳۰٫ پایتخت یک شهر سطحی است. همه‌چیز در شهر پهن شده است و ارتفاع هیچ معنایی ندارد. بلندترین ساختمان شهر، باشگاه افسران است در میدان مشق. طرحش را گابریل گورکیان ارمنی ریخته و وارطان آن را کامل کرده بود و پیمانکار، فضل‌الله زاهدی بود که دو سال بعدش مامور کودتا بود و نخست‌وزیر سال‌های سیاه.
مدرنیته اما در ایران، در ظواهر آغاز شده است. مهندس هوشنگ خانشقاهی، نوه ممتحن‌الدوله (اولین معمار تحصیل‌کرده ایرانی) در خیابان شاه‌آباد تهران، نرسیده به چهارراه مخبرالدوله، ساختمانی می‌سازد ۱۰ طبقه که هنوز هم وقتی بخواهید از خیابان باغ سپهسالار تهران، کیف و کفش زنانه بخرید، آنجا ایستاده، بعد از حدود ۷۰ سال.
یک دهه بعد، شاه ۴۰ ساله آن روزها، سفری داشت به مالزی و احتمالا ساختمان ۱۸ طبقه «لی یان لیان» را دیده بود که وقتی به ایران آمد، تمایلش به افزایش بلندمرتبه‌سازی در ایران را نشان داد. در آن دوران حبیب القانیان، مهم‌ترین تاجر یهودی کشور و البته بزرگ‌ترین تاجر پلاستیک ایران از این ایده استقبال کرد و در همان خیابان شاه‌آباد، همان‌جا که ساختمان خانشقاهی وجود داشت، شروع به ساخت دو ساختمان بلندمرتبه کرد.
یکی ساختمان «پلاسکو» در سال ۱۳۴۱ و دیگری ساختمان «آلومینیوم» در سال ۱۳۴۳٫ هر دو ساختمان تجاری هستند و تهران هنوز ساختمان مسکونی بلندمرتبه ندارد. بااین‌حال، تمایل حاکمیت و دولت این است که روند آپارتمان‌‌سازی و استقرار مردم در سکونتگاه‌های بلندمرتبه در پایتخت نیز افزایش پیدا کند.
*** قانون‌هایی که برج ساخت
اسفند سال ۱۳۴۳ است. مجلس شورای ملی و سنا قانونی را تصویب می‌کنند به نام قانون «تملک آپارتمان‌ها» که سند قانونی به رسمیت شناختن آپارتمان است. یک سال قبل از آن؛ یعنی در سال ۱۳۴۲ هم سازمان مسکن و شرکت خانه‌سازی تاسیس شده بود. در سال ۱۳۴۵ هم ماده ۱۰۰ قانون مالیات‌های مستقیم تصویب می‌شود. با این متن:
«شرکت‌هایی که منحصرا به منظور ایجاد واحدهای مسکونی ارزان‌قیمت برای طبقات متوسط و کم‌درآمد تشکیل شده یا بشوند نسبت به آن قسمت از درآمد حاصل از فروش اقساطی بلوک‌های آپارتمانی که در داخل شعاع ۵۰ کیلومتری مرکز تهران، کمتر از ۱۰ طبقه نباشند… از پرداخت مالیات معاف هستند مشروط بر اینکه مدت اقساط آن کمتر از ۸ سال نباشد.»
*** داستان بهجت‌آباد
«بهجت‌آباد» مجتمعی است که درباره‌اش به طور مفصل حرف خواهیم زد، چراکه اولین مجتمع مسکونی ایران است. اگر نمی‌دانید بهجت‌آباد کجاست هم بگویم که از پل کریمخان که پایین آمدید، نرسیده به میدان ولیعصر فعلی تقاطعی وجود دارد با خیابان حافظ. آنجا ابتدای بهجت‌آباد است. برج‌های بهجت‌آباد درواقع به طور دو نبش با خیابان‌های کریمخان و ولیعصر تهران همسایه‌اند.
بهجت‌آباد را قرار بود به عنوان محلی برای دانشگاه تهران بردارند، ولی نهایتا توافق شد که دانشگاه در اراضی «جلالیه» ساخته شود. در برخی منابع گفته شده که از سال ۱۳۴۳ و در برخی دیگر از منابع گفته شده که کمی دیرتر، در اینجا، ساخت آپارتمان‌های بهجت‌آباد آغاز شد. هرچه که بود، در اوایل دهه ۱۳۴۰ در این محل، حاشیه‌نشین‌های شهر تهران در آلونک‌هایی زندگی می‌کردند که برای استفاده از زمینی که در آن سکونت داشتند، آنها را به کوی تازه‌تاسیس نهم آبان انتقال دادند؛ محلهای که درحال‌حاضر به نام سیزده آبان، در جنوب تهران معروف است.
بهجت‌آباد محصول آن قوانینی است که از آن حرف زدیم و البته رونق اقتصادی مطلوب در دهه ۴۰ شمسی. ۱۴ بلوک ۱۴ طبقه با اسکلت بتنی و ارتفاع ۴۲ متری. در ساختمان‌ها سه تیپ آپارتمان وجود داشت. ۹۶ واحد یک‌خوابه بود و در اصطلاح آن دوران سوئیت بود، ۴۸ واحد دوخوابه بود و ۱۱۶ متری و ۲۴۰ واحد سه‌خوابه ۲۴۰ متری. کف قسمت‌های پذیرایی پارکت بود و آشپزخانه کابینت داشت و ورودی در اتاق‌ها از چوب گردو.
در آپارتمان هم فن‌کوئل بود و هر آپارتمان یک خط تلفن و البته یک بالکن داشت. با وجود این امکانات و نیز نزدیکی به فروشگاه کوروش آن زمان (قدس بعدی که درحال‌حاضر تعطیل شده؛ درست در تقاطع خیابان زرتشت و ولیعصر) و نیز تعیین قیمت متری ۱۲۰۰ تومان برای این آپارتمان‌ها (که حدود ۳۰۰ تومان از آپارتمان‌های ۴ طبقه کمتر بود)، گفته شده که این آپارتمان‌ها به خوبی فروش نرفت. چرا؟ نبود فرهنگ آپارتمان‌نشینی.این اظهارات مهدی فروغمنداعرابی، معمار و استاد دانشگاه در گفت‌وگویی با روزنامه شهروند در خرداد سال ۱۳۹۶ را بخوانید:
«مردم نمی‌خواستند فاصله‌هایشان خیلی نزدیک شود… از نظر مردم در این آپارتمان‌ها…آدم‌ها به فاصله تیغه‌ای ٢٠سانتی‌متری کنار هم قرار می‌گرفتند. صدا رد می‌شد، کفش‌ها را دم در می‌گذاشتند و مشخص می‌شد چه کسی در این خانه رفت‌وآمد می‌کند. این مسائل در زندگی آن روزهای ایران، هم جدید بود و هم خیلی مورد استقبال مردم عادی نبود… در سال‌های ۴۶ و ۴٨ ساختمانی که استخر روباز داشته باشد و همه بتوانند از بالا آن را ببینند، با سبک زندگی ایرانی‌ها بسیار مغایر بود.
برای همین هم یکی از نقاط متناقض در طراحی ساختمان‌های بهجت‌آباد استخرهایی بود که مردم درباره‌اش با هم حرف می‌زدند و به هم با تعجب می‌گفتند طوری است که همه از بالا می‌توانند ببینند! به همین دلایل نخستین گروه‌هایی که در بهجت‌آباد ساکن شدند، کسانی بودند که به سنت‌ها پشت کرده بودند.»
این افراد در برخی روایت‌ها «کارمندان یا فرزند کارمندانی ذکر شدند که بوروکراسی آنها را وادار کرده بود نگاهشان به توسعه مدرن و قبول مدرنیته باشد و کم‌وبیش زندگی به سبک جدید را شروع کردند» و در برخی روایت‌های گروه «پزشکان و دندانپزشکان». البته این را هم باید اضافه کرد که این‌طور هم نبود که به طور کامل در این ساختمان‌ها نسبت به فرهنگ بومی توجه نشود؛ به‌طورمثال با وجود همه امکانات مدرن ساختمان‌های بهجت‌آباد، آشپزخانه مدرن در آنها معنی نداشت.
*** ساعی، سامان و امانیه
همان زمان که در تهران مجتمعی ساخته شد به‌نام بهجت‌آباد، مجتمع دیگری نیز ساخته شد که نامش ساعی بود.درست روبه‌روی پارک ساعی و آن هم ۱۴ طبقه.اما نخستین پروژه خصوصی‌سازی در تهران مربوط به برج‌هایی بود به نام سامان که در بلوار الیزابت سابق و بلوار کشاورز فعلی ساخته شده بود.شرکت ساختمانی ساختمان ایران با مدیریت افرادی صاحب نفوذ مانند احمد علی ابتهاج و عبدالمجید اعلم آن را ساخت.
احمد علی ابتهاج، عموی هوشنگ ابتهاج شاعر معروف است و یکی از بزرگان سیمان در ایران و دومی یکی از بزرگ‌ترین پیمانکاران پروژه‌های ساختمانی. برج سامان یک توسط این شرکت در سال ۴۷ تا ۴۹ ساخته شد و در سال ۵۰ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ۲ بلوک ۲۰ طبقه متشکل از ۱۹۲ واحد مسکونی که سازندگانش می‌گفتند ساختمانشان اولین آزمایش عملی قانون تملک آپارتمان‌ها بوده است.
در پایان دهه ۴۰ شمسی، شرکت دیگری به نام رویال دومای ایران در منطقه امانیه تهران (حوالی خیابان آفریقای کنونی) برج‌هایی ساخت به نام امانیه.مالک زمین محمد امان‌پور بود. پدر کریستین امان‌پور، خبرنگار ارشد فعلی شبکه سی ان.ان. او با همکاری دیتریش پاول فرش آلمانی، مدیر عامل و مهندس آرشیتکت شرکت رویال آپارتمان ایران ساخت این مجموعه را آغاز کرد و گفته می‌شود که شهرام و غلامرضا پهلوی نیز در این پروژه مشارکت داشتند.
*** سه شهرک غربی
هنوز کارمان با دهه ۴۰ شمسی تمام نشده است.در ابتدای دهه ۴۰، آمریکایی‌ها شروع کردند به ساخت مجتمع‌های مسکونی در منطقه شمال غربی آن دوره تهران. مجتمعی مسکونی که ترکیبی است از خانه‌های مسکونی ویلایی شخصی و البته مجتمع‌های بلندمرتبه‌ای مثل حافظ و نظامی و پرسپولیس که می‌توان آسایش معماری غربی را در آن تجربه کرد.
در میانه دهه ۴۰، کار طراحی و ساخت مهم‌ترین و مشهورترین شهرک تهران و بلکه کشور آغاز می‌شود. شهرکی به نام اکباتان یا هگمتانه در منتهی‌الیه غربی تهران که کار طراحی آن را آمریکایی‌ها انجام دادند و قرار بود محلی برای سکونت نظامیان شود ولی اولین بلوک‌های آن بعد از حدود ۱۰ سال و یک سال مانده به انقلاب تحویل مردم و به طور مشخص طبقه کارمند آن دوران شدند.
همین جا بگوییم که شهرک دیگری نیز متناظر با شهرک اکباتان در شرق تهران وجود دارد به‌نام شهرک امید که قبل از انقلاب به آن شهرک فرحناز گفته می‌شده است. ساخت شهرک امید از سال ۱۳۵۴ آغاز شده و در حال حاضر ۱۸ برج با حدود ۱۹۶۴ واحد مسکونی و حدود ۵۰ منزل ویلایی دارد. ساکنان این شهرک نیز مانند ساکنان اولیه شهرک اکباتان از میان نیروهای ارتش انتخاب شده‌اند.
از سوی دیگر بهره‌برداری از هر دو شهرک نیز در سال‌های پایانی حکومت پهلوی صورت گرفته است با این تفاوت که عمده ساکنان شهرک امید بعد از انقلاب در آن ساکن شدند و ارتش توانست بافت نظامی را برای این شهرک حفظ کند. همین الان هم شهرک امید نگهبانی منظمی دارد و از ورود افراد غریبه به آن جلوگیری می‌شود در صورتی که چنین قواعدی در شهرک اکباتان وجود ندارد.
*** مربع ونکی‌ها
منطقه ونک که از حوالی دهه ۴۰ به مرکزی برای سکونت و البته فراغت طبقه متوسط تهرانی تبدیل شده بود، چهار مجتمع مسکونی دارد که ساخت یا طراحی‌شان در دهه ۵۰ شمسی آغاز شده است. برج اسکان در فاصله زمانی سال ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۶ به صورت مسکونی - تجاری - اداری در سه بلوک ۲۸ طبقه اجرا شد. تعداد ۹۰ واحد مسکونی در ۲۳ طبقه از هر برج قرار دارد که به طور منظم، به صورت ۴ واحد در ۲۲ طبقه و نیز ۲ واحد در طبقه بیست و سوم ساخته شده‌اند.
واحدهای دوخوابه متراژهایی معادل ۱۸۰مترمربع، سه‌خوابه‌ها ۲۰۵مترمربع و چهارخوابه‌ها ۲۳۰ مترمربع دارند و واحدهای طبقه آخر ۴۲۳مترمربع مساحت دارد.این مجموعه هنوز هم در تقاطع میرداماد و ولیعصر، یکی از لوکس‌ترین مراکز خرید و البته بهترین مراکز اقامتی شهر است.
بین دو بزرگراه فعلی شرقی - غربی تهران یعنی بزرگراه حکیم و همت، مجتمعی وجود دارد به نام آ.اس.پ که توسط مشاوران فرانسوی ساخته شده است. آ.اس.پ. در اوایل دهه ۵۰ ساخته شده و در حال حاضر تمرکز مراکز خدماتی و مغازه‌ها در آن به نوعی است که تمام نیازهای شما در آن برطرف می‌شود از کافی شاپ گرفته تا حتی خرید کت و شلوار.
مجموعه دیگری به نام «پارک پرنس» در سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ احداث شد که مهندس امیر ملک‌زاده یزدی، صاحب شرکت آرمه آن را در خیابان شیراز تاسیس کرد و آخرین مجموعه از این میان هم ونک پارکی است که بر بزرگراه همت است و طراحی آن با عبدالعزیز فرمانفرمائیان است ولی باید گفت که تقریبا کل پروژه ساخت آن بعد از انقلاب صورت گرفته است.
*** نگین چمران
و این مطلب را با شهرک آتی ساز تمام کنیم. شهرکی در ابتدای اتوبان پارک وی قدیم یا چمران فعلی. شرکت آتی‌ساز در سال ۱۳۴۱ ثبت شد و در سال ۱۳۴۲ با احداث شهرک دریاکنار در استان مازندران مشتمل بر ۱۴۳۳ واحد ویلایی در سواحل دریای خزر فعالیت خود را آغاز کرد و بعد از آن هتل بزرگ آزادی تهران یا هتل هایت سابق را ساخت ولی پروژه بلندمرتبه‌سازی آن در سال ۱۳۵۵ آغاز شده؛ وقتی که این شرکت مجتمع برج‌های مسکونی آتی‌ساز اوین (۲۳ برج ۱۲ تا ۳۱ طبقه) را ساخته است. برج‌هایی که نخستین مورد آن در سال ۱۳۵۶ و بقیه بعد از انقلاب تحویل داده شد.
