۹ قهرمان فیلم‌های حاتمی‌کیا؛ از حاج کاظم تا رحمت
روزنامه هفت صبح، مرجان فاطمی، احمد رنجبر | از امروز فیلم سینمایی خروج به صورت اینترنتی اکران می‌شود. به همین بهانه مرور کرده ایم بر ۹ قهرمان فیلم‌های ابراهیم حاتمی‌کیا
یکی از شاخصه‌های سینمای حاتمی‌کیا، زبان اعتراضی او در آثارش است. سینمای حاتمی‌کیا، سینمای واکنشی است، او همیشه نسبت به اتفاقات روز جامعه واکنش نشان داده و هر فیلمش بازتابی است از همه وقایعی که جامعه درگیر آن بوده و با مرور هریک از این فیلم‌ها مخاطب متوجه می‌شود که در دوره‌ای که حاتمی‌کیا آن اثر را ساخته، چه موضوعاتی در راس توجهات بوده و وقایع جامعه حول و حوش آن موضوع یا موضوعات تحلیل و بررسی می‌شده است. نگاه حاتمی‌کیا هم در همه این فیلم‌ها نگاهی اعتراضی به آن وقایع بود، قهرمان‌هایش زبان او برای فریاد این اعتراض بودند، اعتراض‌های او از «وصل نیکان» فریاد زده شده تا الان که نوبت به «خروج» رسیده است.
*** امیر / وصل نیکان| ۱۳۷۱ / بازیگر: حسن عباسی
تهران در اوج موشک باران است، عده‌ای از رزمنده‌ها در تهران مامورند تا موشک‌های عمل‌نشده را خنثی کنند، امیر با بازی حسن عباسی، فرمانده یکی از گروه‌های خنثی‌کننده موشک‌های عمل‌نکرده است، او می‌خواهد در روزهایی که مردم تهران را به خاطر موشک باران ترک می‌کنند عروسی‌اش را برگزار کند، همه مخالف این کار هستند؛ اما او و همسرش مریم در اعتراض به اینکه نباید سنگر را خالی کرد، به برگزاری عروسی‌شان اصرار دارند.
شمایل اعتراض: امیر با اصرار بر برگزاری مراسم عروسی‌اش در تهران و دعوت مهمانان، اعتراضش را به شرایط حاکم بر جامعه در دوران موشک‌باران تهران فریاد می‌زند. او معتقد است که خالی‌کردن شهر، به‌نوعی خالی‌کردن سنگر است.
جایگاه فیلم در کارنامه حاتمی‌کیا: او بعد از دوفیلم دیده‌بان و مهاجر دوربینش را از دل خاکریزها به داخل شهر آورد تا روایت بخش دیگری از جنگ باشد. در واقع وصل نیکان دوره گذار حاتمی‌کیا از جبهه به شهر است و مثل هر دوره گذاری با نواقصی روبه‌رو است. از همین رو وصل نیکان در حد همان دوره گذار در کارنامه حاتمی‌کیا جایگاه پیدا کرد.
*** سعید /از کرخه تا راین|۱۳۷۱ / بازیگر : علی دهکردی
پس از پایان جنگ تحمیلی، بنیاد شهید که در آن زمان رسیدگی به امور جانبازان هم در دستور کارش قرار داشت، طبق اولویت و بررسی پرونده‌های پزشکی جانبازان آنها را جهت معالجه به آلمان اعزام می‌کرد، این اتفاق در حالی می‌افتاد که مشخص شده بود آلمان یکی از همراهان عراق در تجهیز این کشور به سلاح‌های شیمیایی است، از کرخه تا راین در واقع عکس‌العمل اعتراضی حاتمی‌کیا به این دوگانگی بود.
سعید اما بعد از بهبودی چشمش متوجه می‌شود که به خاطر عوارض ناشی از بمب‌های شیمیایی، مبتلا به سرطان خون است. حالا قهرمان حاتمی‌کیا باید در کشوری که خودش این سلاح‌ها را در اختیار عراق گذاشته، مورد معالجه قرار بگیرد. کل فیلم لحنی اعتراضی دارد اما بروز این اعتراض جایی است که سعید بعد از اینکه متوجه بیماری‌اش می‌شود، جلوی رودخانه راین اعتراضش را فریاد می‌زند.
با از کرخه تا راین دوباره نگاه‌ها به سمت حاتمی‌کیا برگشت و جایگاه او به عنوان یک کارگردان صاحب سبک سینمای دفاع مقدس تثبیت شد.
*** دایی یونس / بوی پیراهن یوسف| ۱۳۷۴ /بازیگر: علی نصیریان
بازگشت اسرا از اسارت محور اصلی درام در «بوی پیراهن یوسف » است اما لایه بعدی و در واقع دغدغه حاتمی‌کیا بحث انتظار است. مبحثی که مدخل ورود به آن پدر یک رزمنده مفقودالاثر است. رزمنده‌ای به نام یوسف که همه چیز دال بر شهادت اوست اما پدر این شهادت را باور ندارد و همیشه چشم انتظار بازگشت فرزندش است،چشم انتظاری که هیچ‌کس به جز خود او آن را باور ندارد، عدم باور به انتظار همان نقطه‌ای است که حاتمی‌کیا با بوی پیراهن یوسف به آن واکنش نشان می‌دهد.
علی نصیریان در تک‌تک سکانس‌های فیلم معترض است به همه کسانی که انتظار او را برای بازگشت یوسف باور ندارند اما اوج این اعتراض جایی است که دایی یونس بالای سر قبر یوسف می‌رود فریاد اعتراض سر می‌دهد.
فیلم آنطوری که باید از طرف جشنواره مورد توجه قرار نگرفت اما در بین منتقدان و به خصوص عامه مردم جزو فیلم‌های محبوب کارنامه
حاتمی‌کیاست.
*** حاج کاظم/ آژانس شیشه‌ای|۱۳۷۶ / بازگیر: پرویز پرستویی
بعد از پایان جنگ و شروع دوره سازندگی، آرام آرام و با فاصله گرفتن از دوران دفاع مقدس اولویت‌بندی‌ها تغییر کرد. آبادانی و شکوفایی اقتصادی در راس امور قرار گرفت. در این بین نگاه‌ها به رزمندگان دوران جنگ که موجب شده بودند تا کشور به ثبات و امنیت برسد تغییر کرد. بین آنها و جامعه شکاف ایجاد شد و نسل جدید که به نسل سوم انقلاب معروف شده بود با باورهای آنها زاویه پیدا کرد. «آژانس شیشه‌ای» واکنش اعتراضی حاتمی‌کیاست به این شکاف و عواملی که باعث به وجود آمدن آن شدند.
از لحظه‌ای که حاج قاسم، عباس را پیدا می‌کند، اعتراض حاتمی‌کیا به شرایط را آرام آرام می‌بینیم، آتشفشانی که در حال خروش است اما گدازه‌هایش هنوز به بیرون پرتاب نشده، لحظه انفجار جایی است که حاج کاظم شیشه اتاق مدیر آژانس را پایین می‌آورد و مامور را خلع سلاح می‌کند و شلیک هوایی‌اش علنی کردن این اعتراض است.
محبوب‌ترین فیلم کارنامه حاتمی‌کیا که بعد از گذشت نزدیک به ۲۴ سال هنوز در نظرسنجی جزو بهترین چهار فیلم برتر سینمای ایران است.
*** سردار راشد/ موج مرده|۱۳۷۸ / بازیگر : پرویز پرستویی
فاصله بین نسل سوم انقلاب که متولدین ۵۷ تا ۶۰ را در برمی‌گرفت، یکی از بحران‌های اجتماعی اواخر دهه هفتاد ایران بود. نسلی که درواقع تعداد کثیری از آنها فرزندان همان رزمندگانی بودند که در دوران جنگ، حماسه دفاع مقدس را رقم زده بودند. تفاوت نگاه، اندیشه و تغییر ذائقه موجب شده بود تا بین این دو نسل فاصله‌ای عمیق ایجاد شود. حاتمی‌کیا در بخش‌هایی از آژانس شیشه‌ای به این موضوع اشاره می‌کند، اما در «موج مرده» محور درامش را صرفا بر همین موضوع استوار می‌کند و با این فیلم واکنشی نشان می‌دهد به ماجرای اختلاف نسل جنگ و نسل سوم انقلاب.
سردار راشد با بازی پرویز پرستویی نماینده نسل جنگ است که حتی فرزندش هم آرمان‌هایش را قبول ندارد؛ به زعم فرزند راشد، او یک دون کیشوت است که دنبال دشمن فرضی است. تقابل این دو در سرتاسر فیلم اعتراض حاتمی‌کیا را به شرایط بروز می‌دهد.
«موج مرده» به دلایل مختلف از جمله نگاه بیش از حد احساسی حاتمی‌کیا به موضوع، حواشی بیش از اندازه و البته ممیزی جزو کارهای ناموفق کارنامه حاتمی‌کیا است.
*** قاسم / ارتفاع پست| ۱۳۸۰/ بازیگر: حمید فرخ نژاد
بعد از جنگ و در دوران سازندگی و بعد از آن دوران اصلاحات، فرضیه‌ها بر این مبنا استوار بود که جامعه به لحاظ طبقه‌بندی اقتصادی و اجتماعی از یکدستی خارج شده و دوباره طبقه اجتماعی مرفه و غیرمرفه حیات دوباره گرفته، عده‌ای به نان و نوایی رسیده‌اند و عده‌ای دیگر حتی از جایگاهی که داشتند نزول پیدا کرده‌اند، به خصوص افراد خارج از پایتخت و البته ساکن در شهرهای دورافتاده،«ارتفاع پست» واکنش اعتراضی حاتمی‌کیاست به این شکل‌گیری دوباره این طبقات اجتماعی و له شدن طبقه فرودست در زیر چرخ دنده‌های اقتصاد.
قاسم در اعتراض به شرایط اقتصادی که در آن گرفتار شده دست به انتحار می‌زند و جان خودش و خانواده‌اش را برای رهایی از این شرایط به خطر می‌اندازد. او با ربایش یک هواپیما ضمن نشان دادن اعتراضش در پی گرفتن انتقام هم است ؛ انتقام از همه آنهایی که این شرایط را برایش رقم زدند.
«ارتفاع پست» یکی از سخت‌ترین کارهای حاتمی‌کیاست. او در فضای بسته هواپیما و با ثبت ۱۳۸۰ پلان یکی از مهیج‌ترین فیلم‌های کارنامه‌اش را می‌سازد؛ فیلمی که هم بین منتقدان و هم بین مردم فیلم محبوبی است.
*** شهید وصالی/ چ| ۱۳۹۲ / بازیگر : بابک حمیدیان
ابراهیم حاتمی‌کیا بعد از ناکامی «گزارش یک جشن» سه سال فیلم نساخت. پیش از آن هم «دعوت» این نگرانی را برای بخشی مسئولان ایجاد کرده بود که نکند این کارگردان از مسیر واقعی خارج شود. او خودش هم گلایه می‌کرد که کار برای سینمای دفاع مقدس سخت است و امکانات نیست. در نهایت سال ۹۲ از سوی بنیاد فارابی شرایط ساخت زندگی شهید چمران فراهم شد. حاتمی‌کیا در «چ» برشی از زندگی این شهید را نشان داد و در عین حال ادای دین کرد
به شهید اصغر وصالی.
حاتمی کیا در «چ» تصویری متفاوت از شهید چمران تصویر کرد؛ تصویری که با آن چریک زبده فاصله داشت و هر آنچه از او دیدیم صلح بود و آرامش. در مقابل ، اصغر وصالی جای قهرمان برون‌گرای حاتمی‌کیا را پر کرد. شهید وصالی، آرمان‌های قهرمان‌های حاتمی‌کیا را فریاد می‌کشد و به همان اندازه شور دارد و قیام.
جزو فیلم‌های خوب کارنامه حاتمی‌کیا است که منتقدان زیادی آن را تحسین کرده‌اند.
*** حاج حیدر / بادیگارد|۱۳۹۴ / بازیگر: پرویز پرستویی
بادیگارد را حاتمی‌کیا در زمانی می‌سازد که جنگ شکل دیگری گرفته. حالا بحث ترور دانشمندان هسته‌ای در میان است. به همین نسبت او قهرمان اصلی‌اش را یک محافظ قرار می‌دهد . در همان ابتدا می‌فهمیم به‌خاطر یک خطا مورد سوءظن و عتاب قرار دارد.
حاج حیدر ذبیحی، آدم دهه ۹۰ است؛ با دغدغه‌ها و مقتضیات آن. در اوج پختگی و طمانینه است؛ اقتضای سن و شغل(حفاظت) و البته تجربه‌اش این حجم از آرامش را می‌طلبد. حاج حیدر حین کار، لغزش مسئول رده بالا را می‌بیند اما دچار عصیان نمی‌شود. خودش هم دچار اشتباه شده و خطایش را پذیرفته است. با این حال دل شکسته است از گردش روزگار که چرا باید مورد سوءظن باشد. او قاعده بازی را می‌پذیرد و به کار شخصی روی می‌آورد. حاج حیدر آدم جنگ است و هنوز به مرام بچه‌های آن زمان که مطلوب حاتمی‌کیا است، وفادار مانده.
بادیگارد بازگشت حاتمی‌کیا به دوران اوج محسوب می‌شود.
*** رحمت/ خروج|۱۳۹۸ بازیگر: فرامرز قریبیان
گفته می‌شود «خروج» بر اساس اتفاقی واقعی ساخته شده اما فیلم را که ببینید پی می‌برید اعتراض کشاورزان، دستمایه‌ای است برای حاتمی‌کیا تا یک فیلم اعتراضی دیگر بسازد. برآیند فیلم مجموعه انتقادهایی است که در سال‌های اخیر، اقشار مختلف به دولت داشته‌اند. اعتراض‌ها گاهی در فضای مجازی رقم می‌خورد و گاه به صورت فریادهای خیابانی.
بهانه شکل‌گیری اعتراض در فیلم جدید ابراهیم حاتمی‌کیا رفتار شرکت سهامی آب است که هنگام تخلیه سد آب شور به اشتباه آب را روانه زمین‌های کشاورزی می‌کند. نشستن هواپیمای رئیس جمهور در زمین کشاورزی رحمت موجب یک آشنایی می‌شود. بعد از آن رحمت از کشاورزان می‌خواهد با تراکتورهای خود راهی تهران شوند تا به شکل حضوری اعتراض خود به رئیس جمهور را بیان کنند. در این مسیر شاهد دیالوگ‌هایی هستیم که وضع موجود را نقد می‌کنند.
بر سر کیفیت خروج اتفاق نظر وجود ندارد. این فیلم آنطور که باید مورد توجه منتقدان قرار نگرفت و باید دید با گذشت زمان چه اتفاقی منتظر آن است.
