دولت و تکنولوژی در ایران از تلگراف تا اینترنت ماهواره‌ای
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی| اقدام دولت آمریکا در رفع برخی از تحریم‌ها برای ورود تجهیزات ارتباط اینترنت ماهواره‌ای در این هفته، واکنش حاکمیت را در پی داشت. وزیر ارتباطات در این خصوص گفت که طبق قوانین بین‌المللی اپراتورهای اینترنت ماهواره‌ای موظف به گرفتن «مجوز» هستند، وزارت خارجه این کار را «دخالت» در امور داخلی ایران دانست و سایت نورنیوز، نزدیک به شورای عالی امنیت ملی، ضمنا آمریکا را تهدید کرد که این کارش «بی‌پاسخ» نخواهد ماند. چنین واکنشی البته دور از ذهن نبود و وقتی به تاریخ هم نگاه می‌کنی می‌بینی همواره، در ایران ترسی امنیتی از فناوری وجود داشته است. روایت این هفته، روایت این ترس است و تلاش دولت برای کنترل فناوری که البته تقریبا همیشه هم شکست خورده است.
نخستین وسیله‌ای که در ارتباطات مدرن قرار می‌گیرد را تلگراف فرض می‌کنیم و آخرین آن را اینترنت ماهواره‌ای. اولی حوالی سال 1236 وارد ایران شده و حالا 1401 هستیم. یعنی 165 سال. در این 165 سال، بازی موش و گربه دولت با ده فناوری ارتباطی را بررسی می‌کنیم: تلگراف، تلفن، رادیو، تلویزیون، سینما، ویدئو، ماهواره، تلفن همراه، اینترنت (ثابت و همراه) و اینترنت ماهواره‌ای. روشن است که با این انتخاب، معنایمان از ارتباط، صرفا Telecommunication به معنای ارتباطات مخابراتی نیست و معنای وسیع‌تری را در نظر داریم یعنی Communication به معنای هر چیزی که بتواند پیامی را منتقل کند حال چه از طریق ارتباطات مخابراتی و چه از سایر روش‌ها. با این مقدمه به سراغ مثال‌هایمان برویم.
یک: تلگراف: رقیه میرابوالقاسمی در «دایره المعارف جهان اسلام» مقاله «تلگراف در ایران» را نوشته است. به نوشته او «نخستین ارتباط تلگرافی در ایران در ۱۲۷۱ میان مدرسه دارالفنون و کاخ گلستان برقرار شد که مخابره‌ای آزمایشی بود. با این حال تلگراف از ۱۲۷۲، و در پی انتشار اخبار و اطلاعات مربوط به آن در روزنامه وقایع اتفاقیّه، در ایران شناخته شد و اخبار گسترش تلگراف در جهان و کاربردهای متنوع و تسهیل کننده آن، مکرراً گزارش شد.
هم زمان، نخستین اقدامات برای قانونمند کردن امور تلگرافی صورت گرفت و کتابچه تکالیف و دستورالعمل برای تلگراف تدوین و منتشر شد.» یعنی با وجود اینکه تلگراف نیاز به تلگراف‌خانه و خطوطی داشت که دولت منحصرا امکان تاسیس آن را داشت، اما باز هم نخستین کار برای آن تدوین قوانین و مقررات بود. البته این تنها عاملی نبود که به محدودیت آزادی کاربران در استفاده از تلگرام می‌پرداخت. عامل دیگری وجود داشت به نام قراردادهای دولت ایران با دولت‌های بیگانه به خصوص انگلیس و روسیه برای توسعه تلگراف که دست آنها را برای نظارت باز می‌گذاشت و عامل دیگری نیز وجود داشت به نام نظارت یا عاملیت خانوادگی.
به تعبیر دیگر وقتی ایران در میانه سده 1300 دارای اداره تلگراف شد، ریاست آن به علی قلی خان هدایت ملقب به مخبرالدوله که چهارراهی نیز در ادبیات مردم تهران، در تقاطع دو خیابان سعدی و جمهوری به نام اوست واگذار شد و او قریب به سی سال به طور خانوادگی این نهاد را اداره کرد. بنابراین می‌توان گفت با وجود محدودیت‌های فنی، هم دولت، هم دولت‌های خارجی و هم خاندان‌های مسئول، به نظارت و کنترل بر تلگراف می‌پرداختند.
دو: تلفن: 146 سال از زمان اختراع تلفن در جهان می‌گذرد. این فناوری حدودا 12 سال بعد از اختراع وارد ایران شده است ولی بعد از کش و قوس‌های فراوان، نخستین خط تلفن در سال 1305، تاسیس شده است. بلافاصله بعد از آن، یعنی در سال 1306، هیات وزرا، به دلیل اقدام کنسولگری شوروی و اشخاص متفرقه به نصب غیرمجاز تلفن و تلگراف، دایر کردن این خطوط را منوط به اجازه دولت کرد. جالب اینکه «گفته می‌شود که از ۲۲۰۰ شماره اداره تلفن، حدود ۴۴۰ شماره آن به مقامات عالی رتبه و مراکز سرّی اختصاص داشت و در راهنمای تلفن نیامده بود. تا قبل از به کار افتادن شبکه تلفنی خودکار، مکالمات واسطه‌ای، استراق سمع را ممکن می‌کرد و اداره تأمینات از طریق گوشی‌های فاقد دهنی به اسم گوشی سرّی، در موارد مشکوک، استراق سمع می‌کرد و به اطلاع مقامات می‌رساند.»
سه: رادیو: رادیو در ایران از ابتدای دهه 1310 آغاز به کار کرده است و در سال 1313 هیات وزیران، نخستین قانون را برای آن می‌گذارد و می‌گوید: «ورود دستگاه‌هاي فرستنده تلگراف و تلفن بي‌سيم و آلات و ادوات متعلقه به آن (به استثناي آنچه كه براي دفع حوائج دولت عليه ايران لازم مي‌باشد و يا مؤسسات متفرقه برحسب اجازه رسمي وزارت پست و تلگراف و تلفن وارد نمايند) به طور كلي ممنوع است.»
در این قانون که به «متحدالمال صادره هيات محترم وزرا عظام» نام‌گذاری شده، ساختن دستگاه‌هاي فرستنده در داخله مملكت هم منوط شده است به اجازه رسمی و نوشته شده که «براي نصب آنتن و استفاده از هر قسم دستگاه‌هاي گيرنده راديو بايستي قبلا اجازه‌نامه تشكيلات كل نظميه مملكتي را تحصيل» و «پس از آن اجازه نيز از وزارت پست و تلگراف براي شرائط فني در دست داشت» و «دارندگان دستگاه‌هاي گيرنده به هيچ وجه نبايد مبادرت به‌نشر اخبار تلگرافي و تلفني بنمايند.»
چهار: تلویزیون: راه‌اندازی یک تلویزیون طبیعتا سخت است و کسی نمی‌تواند شخصا آن را تاسیس کند ولی همین اتفاق هم در سال 1337، به اذن دولت انجام شده است. طبق یک ماده واحده که در سال 1337 توسط مجلس تصویب شده و «قانون راجع به معافیت دستگاه فرستنده تلویزیون از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی» نام دارد؛ «دولت مجاز است یک دستگاه فرستنده (تلویزیون) و کلیه لوازم آن (به تشخیص وزارت پست و تلگراف و تلفن) که در تهران نصب و به کار می‌افتد از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی معاف و از تاریخ شروع به کار تا پنج سال از پرداخت مالیات معاف نماید.»
بر اساس همین هم، حبیب ثابت پاسال اقدام به تاسیس یک شبکه تلویزیونی خصوصی کرد. بعد از انقلاب اما طبق اصل 44 قانون اساسی رادیو و تلویزیون اساسا دولتی شد و بنا به تفسیر شورای نگهبان در سال 1379 «مطابق نص صريح اصل 44 قانون اساسي در نظام جمهوري اسلامي ايران راديو و تلويزيون دولتي است و تأسيس و راه‌اندازي شبكه‌هاي خصوصي راديويي و تلويزيوني به هر نحو، مغاير اين اصل مي‌باشد. بدين جهت انتشار و پخش برنامه‌هاي صوتي و تصويري از طريق سيستم‌هاي فني قابل انتشار فراگير (همانند ماهواره، فرستنده، فيبر نوري و غيره) براي مردم در قالب امواج راديويي و كابلي غير از سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران خلاف اصل مذكور است.» همین اصل هم مستند سلطه فعلی صداوسیما بر شبکه نمایش خانگی است.
پنج: سینما: برخی می‌گویند نخستین سینمای ایران در سال 1279 تاسیس شده و برخی دیگر می‌گویند نخستین محل پخش فیلم در سال ۱۲۸۳ توسط ابراهیم خان صحاف‌باشی در خیابان چراغ گاز تهران افتتاح شد و در آن فیلم‌های کمدی کوتاه نمایش داده شد. نخستین فیلم ناطق فارسی، اما به عقیده همه مورخان، فیلم دختر لر است که اردشیر ایرانی آن را در سال ۱۳۱۲ خورشیدی ساخته‌است. برخی از محدودیت‌هایی که در ابتدا روی سینما وارد شده، محدودیت‌های جامعه سنتی بوده است. مثلا گفته شده «نمایش فیلم با مخالفت عموم مردم و شخصیت‌های تأثیرگذار از جمله شیخ فضل‌الله نوری مواجه شد و در نهایت این مخالفت‌ها سبب شد تا اولین سالن سینمای تهران به دستور دربار تعطیل شود» و یا اینکه گفته می‌شود که «در ابتدا حضور در سالن‌های سینما و تماشای فیلم تنها مختص به مردان طبقات مرفه جامعه از جمله درباریان و تجار بود.»
اما دو سال بعد از ساخت نخستین فیلم ایرانی نیز، نظامنامه‌ای به نام نظامنامه سینما تصویب شده که در ماده 1 و 2 آن آمده بود: «تاسيس سينما موقوف با اجازه رسمي از طرف اداره شهرباني و بدون اجازه رسمي هيچكس نمي‌تواند سينما دائر كند در اجازه نامه درجه سينما مطابق يكي از درجاتيكه در اين نظامنامه معين است قيد خواهد شد و كساني كه طبق ماده (1) موفق به‌اخذ اجازه نامه شده‌اند مكلفند اجازه مزبور را در بلديه ثبت نمايند تا بلديه از افتتاح آن سينما مستحضر شده و به‌وظايف خود عمل نمايد.»
شش: ویدئو: از اواخر دوره انقلاب ویدئوهای بتاماکس وارد خانه افراد پولدار شده بود ولی موج ویدئوی VHS با برند سوپرا از حوالی سال 66 و 67 بالا گرفت. اما حتی قبل از فراگیر شدن ویدئو بود که این وسیله ممنوع شد. سعید ارکان‌زاده، روزنامه‌نگار، با استناد به کتاب ایران قرن، منتشر شده توسط روزنامه ایران نوشته: «سال ۱۳۶۲ ویدئو ممنوع شد. خبر ممنوع‌شدن ویدئو را وزیر ارشاد وقت، سید محمد خاتمی، اولین بار در شبکه اول صداوسیما اعلام کرد: «علت و لزوم وجود کلوپ‌هایی همچون کلوپ‌های اجاره یا فروش نوارهای ویدئویی در جامعه اسلامی چیست و وزارت ارشاد تا چه حد کنترل بر این مسئله دارد؟ خدمت شما عرض کنم که اصلاً وجود مراکز این چنینی که به‌طور آزاد بتوانند نوارهای ویدئویی را فروش و دادوستد بکنند یک آفت فرهنگی است.
بنابراین حضور و وجود این مراکز جز اینکه بتواند فساد و ضد ارزش‌های اسلامی را نشر بدهد نتیجه‌ای نمی‌تواند داشته باشد.» وزیر ارشاد وقت، همچنین در بخش دیگری از گفت‌وگوی تلویزیونی خود با اشاره به اینکه دو نشست برای بررسی وضعیت ویدئوکلوپ‌ها برگزار شده است، می‌گوید: «دومین نشست ما چهارپنج روز قبل بود که ما با استدلالی که کردیم و برادران صحبت کردند به این نتیجه رسیدیم که تمام این‌ها غیرقانونی است و یکی از مراکز و منابع فساد و نشر ولنگاری و ابتذال در جامعه ماست. تصمیم گرفته شد که به‌لطف خداوند برخورد قاطع شود که این تصمیم درحضور دادستان محترم کل کشور و شهردار تهران، کمیته مرکزی انقلاب اسلامی، وزارت ارشاد و کمیته امورصنفی گرفته شد.» ممنوعیت ویدئو در کشور از اواخر سال 72 و هم زمان با رویکرد مردم به سمت ماهواره از بین رفت.
هفت: ماهواره: ماهواره در ایران از نیمه دهه هفتاد وارد شد و در آن ابتدا، شبکه‌های ترک قابل دریافت بود ولی از حدود سال 1378، نخستین شبکه‌های فارسی زبان هم پایشان به ماهواره باز شد و این تکنولوژی در ایران عمومی شد. با این حال ظاهرا در همان ابتدای دهه 70 ماهواره (در کنار ویدئو) به دغدغه‌ای برای مسئولین تبدیل شده بود. مثلا به این سخنرانی هاشمی رفسنجانی در دیدار با علما و روحانیون و نیز خانواده‌های ایثارگران دامغان در سال 1371 توجه کنید: «اگر ما در این زمینه‌ها فعالیت نکنیم، در آینده ماهواره‌ها اوقات آنها را پُر خواهند کرد.
باید برای جوانان کشور برنامه‌های مناسبی داشته باشیم تا این عوامل اوقات آنان را پر نکنند. ویدئو چیزی نیست که بتوان از مردم گرفت و باید با نوارهای خوب به سبک جدید، زیبا و اسلامی و سرگرم کننده، آن را به یک وسیله مطلوب تبدیل نماییم.» اما در نهایت در روز 23 بهمن 1373، »قانون ممنوعیت به‌کارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره» تصویب شد که طبق ماده يك آن «به موجب این قانون ورود، توزیع و استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره جز در مواردی که قانون تعیین کرده است ممنوع می‌باشد.» این محدودیت تا اوایل دهه 90 به عملیات‌های پلیسی برای برخورد با صاحبان ماهواره می‌انجامید ولی از آن زمان دیگر این قانون به قانونی متروک تبدیل شد.
هشت: تلفن همراه: موبایل در ایران، در ابتدا، به طور غیررسمی فقط به مسئولان و کارگزاران نظام داده شد. پس از آن در سال 1374 نُه‌هزار و 947 نفر برای دریافت تلفن‌های همراه تقاضای خود را ارائه کردند و وضعیت به جایی رسید که قیمت تلفن همراه تا 3 میلیون تومان به قیمت آن زمان هم رسید. البته اولین تلفن‌های همراه کشور تنها محدود به مکالمات صوتی بودند و مشترکان برای استفاده از سرویس پیامکی باید به دفاتر مخابراتی مراجعه کرده و برای دریافت پیام کوتاه ثبت نام می‌کردند. یادتان باشد که اولین پیامک در کشور ما در سال 1381 ارسال شد.
9 : اینترنت: از سال 1368 ایران از طریق مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات (با نام فعلی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی که زیر نظر محمد جواد لاریجانی اداره می‌شود) به یک شبکه از کامپیوترها به نام بیت نت که عموماً مصرف آکادمیک داشت وصل شد. اما نخستین اتصال محدود ایران به اینترنت از سال 1371 در دانشگاه صنعتی شریف و اولین اتصال رسمی از سال 1372 در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی برقرار شد. با این حال اینترنت در ایران عمومی نبود و صرفا به صورت محدود در اختیار دانشگاه‌ها و برخی مراکز خبری و حاکمیتی بود. با این حال ظاهرا از میانه دهه هفتاد، حاکمیت این اراده را پیدا می‌کند که اینترنت را عمومی کند.
اما قبل از آنکه این عمومی شدن اتفاق بیفتد، به فکر آن می‌افتد که قوانین و مقررات آن را تدوین کند و در نهایت در یازدهم مهرماه سال 1377 به عنوان «سياست‌هاي كلي نظام جمهوری اسلامی ایران درمورد شبكه‌هاي اطلاع‌رساني رايانه‌اي» به تصویب می‌رسد و توسط رهبری نیز ابلاغ می‌شود. در آن طرح گفته شده که «ایجاد دسترسی به شبکه‌های اطلاع‌رسانی جهانی صرفاً از طریق نهادها و مؤسسات مجاز» باشد و «تدابیر و نظارت‌های لازم به منظور «صیانت» از امنیت سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و جلوگیری از جنبه‌ها و پیامدهای منفی شبکه‌های اطلاع‌رسانی» اعمال شود. البته تا مدت‌ها محدودیت سرعت اینترنت 128 کیلوبایت برای اینترنت خانگی اعمال می‌شود تا اینکه تقریبا از اوایل دولت روحانی، رشد چشمگیر میزان و سرعت اینترنت را شاهد بودیم.
10: اینترنت ماهواره‌ای: حدود سه سال است که شرکت استارلینک با رهبری ایلان ماسک پروژه جاه‌طلبانه‌ای برای اینترنت ماهواره‌ای را پیش می‌برد و حالا در اتفاقات اخیر، آمریکا بنا را بر این گذاشته که سخت افزارهای آن را حتی به گفته نیویورک تایمز با کمک نیروهای امنیتی و اطلاعاتی وارد ایران کند. اما جالب است بدانید که «الزامات و اقدامات مرتبط با کاربري منظومه‌هاي ماهواره‌اي در فضاي مجازي» در هشتادودومين جلسه شورای عالی فضای مجازی در 24 خرداد مورد بحث قرار گرفته ولی هنوز مشخص نیست که سیاست اصولی کشور در این خصوص چیست.
شرح عکس:مجوز استفاده از رادیو، از کانال gahnamak?
