تاریخ شفاهی چیست و فایدهاش کجاست؟
روزنامه هفت صبح | روز یکشنبه فایل صوتی محرمانهای از مصاحبه شفاهی با محمدجواد ظریف منتشر شد. مصاحبهای که به آن تاریخ شفاهی دولت میگویند.اینطور مصاحبهها مربوط به دیروز و امروز نیستند.مثلا اولین پروژه تاریخ شفاهی ما با همکاری دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۸۰ میلادی انجام شد.علی ططری یکی از اساتید بنام حوزه تاریخ شفاهی است که روزی مرکز تاریخ شفاهی مجلس را راه انداخته و اطلاعات کاملی از پروژههای تاریخ شفاهی در کشور دارد. به گفته او پروژههای منسجم تاریخ شفاهی ایران شامل اینها میشود:
۱ تاریخ شفاهی هاروارد اثر حبیب لاجوردی
۲ تاریخ شفاهی مطالعات ایران اثر مهناز افخمی
۳ تاریخ شفاهی اثر حسین دهباشی
۴ تاریخ شفاهی بنیاد انقلاب اسلامی
۵ تاریخ شفاهی مرکز انقلاب اسلامی
۶ تاریخ شفاهی مشهد توسط آستان قدس رضوی
ططری میگوید که اولین مرکز تاریخ شفاهی که با این روش درباره ایران شروع به فعالیت کرد، هاروارد بود که خارج از ایران به ابتکار حبیب لاجوردی شروع شد.«حبیب لاجوردی سال ۱۹۸۰ (حدود سال ۱۳۶۰ شمسی) با همکاری دانشگاه هاروارد با برخی از رجل دولتی پهلوی دوم و دولت موقت مصاحبههایی داشت.این برای اولینبار بود که یک نفر میخواست کارکرد دولت را با روش تاریخ شفاهی نشان دهد.در بخشی از کار، ایشان با افراد دولتی و رجل قبل از انقلاب مانند کارگزاران، نمایندههای مجلس شورای ملی و سنا هم مصاحبه کرده است.»
این پروژه شامل ۱۳۴ مصاحبه بود و در آن مصاحبه با اسامی تاثیرگذاری مانند محمود فروغی (مشاور رضا پهلوی)، کریم سنجابی (از اعضای جبهه ملی) ،برخی از رهبران حزب توده،برخی از مقامات ساواک، نماینده جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد و ابوالحسن بنیصدر هم دیده میشد.حالا این یعنی ما قبل از انقلاب مصاحبه تاریخ شفاهی نداشتهایم؟ ططری به این سوال اینطور جواب میدهد:«قبل از انقلاب هم مراکزی بودند که مصاحبههایی انجام دهند.برای مثال تلویزیون ملی مجموعه مصاحبههایی در حوزه هنر داشت اما منظم، آکادمیک و دستهبندی شده نبودهاند.»
بعد از هاروارد، مهناز افخمی هم مجموعهای دیگر از مصاحبههای شفاهی به صورت سیستماتیک و خارج از ایران تهیه میکند.آن مجموعه به صورت صوتی بوده و عمدتا مسئولان ، تجار و وزرای پهلوی دهه ۴۰ را پوشش داده است.سپس نوبت به مجموعه آثار دهباشی میرسد.«آقای حسین دهباشی هم ۵۰ مصاحبه مهم دارند که تصویری و صوتی هستند.برخی از مجموعههای آنها مثل خاطرات دکتر علینقلی عالیخانی، دکتر نصر و دو نفر دیگر کاملا پیاده و به صورت کتاب و در قالب لوح فشرده منتشر شده است.»
این توضیحات ططری درباره آثار حسین دهباشی است. به گفته او در سازمانهای دولتی هم بنیاد انقلاب اسلامی و مرکز اسناد انقلاب اسلامی مجموعههای تاریخ شفاهی دارند که اواخر دهه ۶۰ کار خودشان را شروع کردند و پیشرو شدند.«تاریخ شفاهی داخلی بیشتر بعد از انقلاب رشد پیدا کرد.بیشترین تعداد مصاحبه را مرکز اسناد انقلاب اسلامی در مصاحبه با چهرههای انقلابی تهران و شهرستانها تهیه کرده است.در شهرهای دیگر هم آستان قدس رضوی بوده که با مدیران، متولیان، خادمان، حتی کفشداران و آشپزهای این مجموعه مصاحبه کرده است.فاز دوم هم مصاحبه با مدیران شهری این شهر (مشهد)بوده است.علاوه بر این یک مجموعه تاریخ شفاهی هم در مصاحبه با ساکنان محل نگهداری بیماران جذامی داشته که آن را ضبط کرده است.»
ططری سال ۸۷ مرکز تاریخ شفاهی مجلس را راه انداخت. تیم او از آن زمان تا آخرین روزهای فعالیتشان با حدود ۵۳ نماینده و چهرههای دیگر مصاحبه داشتند. «برای مثال مصاحبه با شیخ علی تهرانی، رئیس دبیرخانه مجلس سنا، احمدی از مجموعه فجر اسلام، حسن رهاورد (اولین دستیار علامه دهخدا) جزو این پروژه بوده است.» انجمن تاریخ شفاهی ایران هم ۱۵ سال است که کارش را در همین حوزه شروع کرده است.
در دوره دولت سازندگی و بعد از آن مصاحبههای تک نگاری وجود داشته اما تاریخ شفاهی دولتها اتفاق جدیدی است که رخ داده است.
علاوه بر تاریخ شفاهی تدبیر و امید که به تازگی بخشی از آن منتشر شده، ساز و کاری هم در وزارت نفت درست شده که تجارب وزرای نفت در آن از ابتدا مدون شود.مثلا کتاب خاطرات دکتر معینفر، وزیر نفت کشور در دولت موقت توسط اعضای تاریخ شفاهی وزارت نفت در سال ۱۳۹۸ منتشر شده است. ططری که معتقد است تا همین امروز بابت نبودن تاریخ شفاهی لطمه زیادی خوردهایم اینطور میگوید:«قرار بود که از سال ۹۳، ۹۴ مجموعه مصاحبههای شفاهی دولت را شروع کنیم.ما از موسسان این گروه بودیم اما این پروژه
متوقف ماند.»
*** پروتکلهای تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی صرفا شامل مصاحبه کردن نیست بلکه دو نفر مصاحبه شونده و مصاحبهکننده باید فرمی از تعهداتشان را پر و امضا کنند. برای مثال دکتر سنجابی در اول مصاحبه شفاهی خود اعلام میکند که این اثر باید بعد از مرگ او منتشر شود.این فرم باید برای همه مصاحبهشوندهها هم یکسان باشد.به گفته ططری «مصاحبهشونده و مصاحبهکننده اصول و تعهداتی دارند.در همه مراکز رسمی و غیررسمی ما موظف هستیم پروتکلی را قبل از مصاحبه تکمیل کنیم.در این پروتکل باید نیت مصاحبهکننده مشخص و اعلام شود که قرار است از این مصاحبه چه استفادههایی به عمل بیاید؟ تعیین شود که از آن چند نسخه و به چه افرادی داده خواهد شد؟ توافق شود که آیا ویرایش میشود؟»