هفت صبح، حمیدرضا خالدی| تهران از ابتدای سال 20 روز هوای ناسالم، 2 روز هوای ناسالم و 2 روز هوای خطرناک را تجربه کرده است. این در حالی است که این آمار در سال گذشته و در همین بازه زمانی به ترتیب 12، صفر و صفر بوده است. موضوعی که باعث شده تا امسال هم مانند سالهای گذشته، روزهایی مدارس و ادارات به خاطر آلودگی هوا تعطیل یا غیرحضوری و دورکار شوند. گرچه سابقه این تعطیلیها تنها محدود به امسال یا سال گذشته نمیشود. حدود 15 سال است که تعطیلیهای ناشی از آلودگی به عنوان راهکاری برای روزهای آلوده مطرح شده است. با این وجود هنوز هیچ گزارش موثق و علمی در مورد اینکه تعطیلیهای مزبور چقدر در کاهش آلودگی هوا موثر بوده، انجام نشده است!
تکرار یک تجربه
سال 1398 بود پیروز حناچی شهردار وقت تهران در جلسه هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی گفت: ذرات معلق در هوا به ۲۰۰ PPMرسیده است. این حالت خطرناک است. وقتی در چنین شرایطی قرار میگیریم باید شهر تخلیه شود. این امر ناشی از تمرکز است. برای همین است که کارشناسان میگویند اگر میخواهیم کنترل آلودگی هوا را کنترل کنیم باید به مسئله تمرکززدایی توجه کنیم.
موضوعی که نشان میدهد طی سالهای گذشته آلودگی هوا، همواره در فصلهای سرد سال چالشی جدی برای شهروندان و مدیریت شهری بوده است. گرچه حتی مدیریت شهری هم معتقد است که تعطیلی نمیتواند داروی موثری برای کاهش آلودگی هوا باشد کمااینکه مهدی چمران، رئیس شورای اسلامی شهر تهران چندی قبل در این مورد گفته بود: تعطیلی تاثیر اندکی دارد اما میزان آلودگی به اندازهای بالاست که تعطیلی ملموس نیست.
حداکثر 20 درصد
اظهارنظرها در این زمینه اما همیشه تقریبی است. چرا که هنوز تحقق و پژوهشی در این زمینه انجام نشده است. با این وجود نگاهی به ارقام شاخصههای روزهای تعطیل در مرز آلودگی حکایت از آن دارد که این تصمیم، نتوانسته تاثیر چندانی در کاهش آلودگی داشته باشد. به عنوان مثال در یکی از آخرین تعطیلات تهران که در بازه زمانی شنبه 8 آذر تا سهشنبه 11 آذرماه امسال داشتیم میانگین شاخص آلودگی هوا باز هم 157 بوده است که هوایی ناسالم برای همه طیفها محسوب میشود. درعین حال شاخصه آلودگی هوا از 153 در روز شنبه 8 آذر و آغاز تعطیلات به 164 در روز سهشنبه 11 آذرماه رسیده است! به عبارتی تعطیلات نه تنها تاثیری روی کاهش آلودگی هوا نداشته بلکه همچنان مردم تهران شاهد روند افزایشی آلودگی بودهاند!
البته هنوز هم برخی از کارشناسان معتقدند که تعطیلیها بر روند کاهشی آلودگی هوا بیتاثیر نیست، هر چند تاثیر آن اندک است. یوسف رشیدی عضو هیئتعلمی دانشگاه شهید بهشتی چندی قبل در این زمینه گفته بود: تعطیلیها باعث میشود تا حداکثر ۲۰درصد از ترددها کاهش پیدا کند و به دنبال آن آلودگی نیز کاهش پیدا کند.شاید به همین دلیل باشد که کارشناسان معتقدند به جای تعطیلیها که نوشدارویی موقت تلقی میشود، بهتر است فکری برای ضعف مدیریت آلودگی هوا کرد.
سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط زیست و منابع طبیعی مجلس، به عنوان یکی از همین افراد به نکته ظریفی اشاره میکند که کمتر به آن توجه شده است. وی میگوید: تعطیلیهای اعمالشده در روزهای اخیر برای کاهش حجم آلودگی شاید به دلیل تردد کمتر خودروها در سطح شهر باشد؛ اما دلیل واقعی این اقدام برای جلوگیری از مواجهه مردم ـ بهویژه کودکان ـ با آلایندهها است. وی خاطرنشان کرد: در شرایط پایدار جوی، بهویژه کودکان که قد کوتاهتری دارند و تعداد تنفسشان بیشتر است، حجم بیشتری از آلایندهها را استنشاق میکنند و تاثیر این آلودگی در سنین رشد بسیار شدید است.
وی دلیل ابهاماتی که در بین افکار عمومی در مورد تاثیر تعطیلیها بر آلودگی هوا ایجاد میشود را ضعف اطلاع رسانی و شفاف سازی دولت و مدیریت شهری دانسته و میگوید: درباره این دلایل به خوبی با مردم صحبت نمیشود. ضمن آنکه نباید از یاد برد که این حق مردم است که اطلاعات درست و بهروز درباره وضعیت آلودگی هوا داشته باشند. تابلوهای شاخص کیفیت هوا باید اطلاعات به روز را منتشر کنند و در عین حال، یکسری دستگاهها مانند سازمان محیط زیست و وزارت بهداشت باید دستورالعملهای مواجهه با آلودگی هوا در این روزها را بدون هیج سانسوری بهصورت دقیق منتشر کنند؛ این مطلب بسیار مهم است چرا که باعث میشود تا مردم بتوانند رفتار خود را در این شرایط مدیریت کنند.
تاثیر اندک، به شرطهها و شروطهها
گرچه مشخص نیست که تعطیلیها چقدر بر روی آلودگی هوا موثر هستند ولی در عوض بررسیها نشان میدهد که هر روز تعطیلی، ضربه سنگینی را بربخشهای مختلف جامعه مانند سواد و آموزش و اقتصاد کشور وارد میکند. به عنوان مثال حسین سلاحورزی، رئیس سازمان ملی کارآفرینی ایران، در این زمینه اعلام کرده که هر روز تعطیلی سراسری ۷ هزار میلیارد خسارت بر دوش کشور وارد میکند و کارشناسان آموزشی و حتی وزیر علوم نیز بارها تاکید کردهاند که نتیجه تعطیلیهای اینچنینی چیزی نیست جز فارغالتحصیلان بیسواد از مدارس و دانشگاهها!
این در حالی است که همچنان جای خالی تحقیقی در مورد میزان تاثیر تعطیلیها بر کاهش آلودگی هوا محسوس است. فاطمه شاهسوند، کارشناس ارشد محیط زیست و پژوهشگر حوزه آلودگی هوا نیز مانند بسیاری از کارشناسان معتقد است تعطیلیها تاثیر اندکی روی کاهش آلودگی هوا داشته و دارد.
وی در گفتوگو با «هفت صبح» میگوید: مسلما وقتی که تردد در سطح شهر کم شود، روی کاهش آلودگی هوا تا حدودی موثر خواهد بود. دلیل آن هم واضح است چرا که کاهش تردد صدها هزار خودرو میتواند باعث کاهش آلایندههای ناشی از وسایل متحرک مانند N0Xها خواهد شد اما نکته مهم اینجاست که این کاهش اصلا قابل توجه نیست و براساس برخی مطالعات در بهترین حالت فقط چیزی بین 10 تا 20 درصد از آلودگی هوا را کم خواهد کرد!
وی البته معتقد است که همین میزان تاثیر هم، به شرط فراهم بودن وضعیت اقلیمی است: مثلا وقتیکه آلودگی هوا داشته باشیم، اصلا تعطیلی تاثیری برکاهش آلودگی هوا نخواهد داشت چرا که این پدیده مانند چتری است که آلودگی هوا زیر آن محبوس شده باشد و نتواند از زیر آن فرار کند. ضمن آنکه حتی اگر ادارات و مدارس هم تعطیل باشند به خاطر آلایندههای ناشی از سوخت وسایل گرم کننده یا فعالیت صنایع نمیتوان انتظار کاهش چندانی را در میزان آلودگی هوا داشت.
شاهسوند در پاسخ به این سوال که آیا در سایر کشورها نیز به خاطر آلودگی شدید هوا، دولتها ادارات و مدارس را تعطیل میکنند؟ میگوید: برخی کشورهای دیگر مثل چین هم در موارد معدودی مدارس و ادارات خود را تعطیل میکنند. ولی این اقدام دو تفاوت عمده با تعطیلیهای ما دارد. اول اینکه تعداد آنها محدود است و دوم اینکه این کشورها در کنار تعطیل کردن ادارات و... با جدیت برنامههایی را برای کاهش آلودگی هوای خود دارند که حقیقتا موثر هستند. با این حال به نظر میرسد ما فقط به دنبال راهحلهای استامینوفنی و موقت هستیم! ضمن آنکه مرکز و فرماندهی واحدی برای مدیریت اقدامات لازم در جهت کاهش آلودگی هوا نداریم.
خسارتهای سنگین در برابر تاثیر اندک
اما آیا تبعات مالی و کیفی ناشی از تعطیلیهای یاد شده قابل قیاس با میزان کاهش اندک آلودگی هوا هست یا خیر؟ سوالی که شاهسوند در پاسخ به آن میگوید: به نظرم اصلا تاثیر اندکی که تعطیلیها روی آلودگی هوا دارد در قبال این حجم از خسارتهای مادی و معنوی اصلا همسنگ نیستند. به زبان ساده نمیصرفد برای این مقدار ناچیز از کاهش آلودگی، این حجم از خسارتها و تبعات آتی آن را به کشور تحمیل کنیم.
بهخصوص آنکه وقتی شاخصههای آلودگی در روزهای تعطیل شده را بررسی کنید مشاهده خواهید کرد که شاخصه آلودگی هوا مثلا از 170 به 150 رسیده است که باز هم هوایی آلوده و ناسالم محسوب میشود. بنابراین مردم با وجود تعطیلات هم هوایی ناسالم را تنفس میکنند. بنابراین معتقدم که به جای اینهمه تعطیلی، باید تمرکزمان را روی اجرای قانون هوای پاک و برنامهریزیهای دراز مدتی کنیم که میتواند هموطنان ساکن در شهرهای بزرگ را از شر آلودگی هوا خلاص کند.
