کلاسیک ببینیم| فیلم «آمریکا آمریکا» ‌الیا کازان

روزنامه هفت صبح، سینا بحیرایی | یک: در کارنامه‌‌ سینمایی الیا کازان چیزی که زیاد است، فیلم‌های شاهکار ماندگار؛ از «اتوبوسی به نام هوس‌» و «زنده‌باد زاپاتا» گرفته تا «شرق بهشت» و «در بارانداز». اما این فیلمساز یونانی‌الاصل که در چهار سالگی به آمریکا مهاجرت کرده بود، خیلی خوب فرهنگ این کشور تازه را پذیرفته و به یک فیلمساز دغدغه‌مند آمریکایی تبدیل شده بود، سال ۱۹۶۳ و با فیلم «آمریکا آمریکا»، به ریشه‌های خود بازگشت و یکی از شخصی‌ترین آثار کل کارنامه خود را تحویل داد.

دو: داستان فیلم اواخر قرن نوزدهم و در یک روستای مرزی بین ترکیه و یونان می‌گذرد که تحت کنترل امپراتوری عثمانی قرار دارد. استاوروس توپوزوگلو (ستاتیس گیاللز) یک نوجوان یونانی است که در این منطقه و با نهایت فقر و تبعیض زندگی می‌کند. او که هرروز شاهد بی‌عدالتی‌ها و نابرابری‌های اجتماعی به یونانی‌ها و ارمنی‌هاست، همیشه رویای مهاجرت به آمریکا را در سر دارد. به همین دلیل یک سفر طولانی و پرمشقت را به سمت قسطنطنیه و بعد آمریکا آغاز می‌کند، سفری که مصیبت‌های زیادی دارد، ولی تصور ورود به آمریکا، رویای شیرینی است که استاوروس را سرپا نگه می‌دارد.

ماجراها برگرفته از سفری واقعی است که عموی کازان برای ورود به آمریکا از سر گذرانده. کلا این رویکرد و نگاه را در بسیاری از فیلمسازان می‌توان مشاهده کرد. آن‌ها وقتی پای به دوران پیری می‌گذارند و به پختگی و کمال می‌رسند، به یک‌باره به یاد زادگاه دوران کودکی خود و خاطرات مربوط به آن می‌افتند. گویی هرچه به مرگ نزدیک‌تر می‌شوند، بیشتر به اهمیت ریشه‌های خود پی می‌برند. پائولو سورنتینو هم در «دست خدا»، فیلم تماشایی و دوست داشتنی خود که همین چند ماه پیش اکران شد، به سراغ چنین دستمایه‌ای رفته است.

سه: یکی از جنبه‌های قابل توجه فیلم، تصور خیال‌انگیزی است که استاوروس از آمریکا دارد. او آمریکا را سرزمین موعود می‌داند و برای رسیدن به آن، هرکاری می‌کند. و هر بار که در این مسیر شکست می‌خورد، دوباره بیشتر از قبل مصمم می‌شود که آمریکا تنها راه نجاتش خواهد بود. او حمالی می‌کند، غذاهای مانده می‌خورد، وارد یک گروه شورشی می‌شود، با دختر یک ثروتمند ازدواج می‌کند، تنها برای این‌که پول لازم برای خرید یک بلیت کشتی به مقصد آمریکا را جور کند.

با وجود اینکه خانواده کازان به آمریکا مهاجرت کردند و به موفقیت رسیدند و همین مهاجرت باعث موفقیت کازان به‌عنوان یک فیلمساز مطرح هالیوودی شد، ولی به نظر می‌آید خود او در این فیلم نگاهی چنین رویایی به آمریکا ندارد. در سراسر فیلم می‌توان یک لحن تلخ و گزنده را احساس کرد. بیشتر به نظر می‌آید ناراحتی کازان از این است که چرا یک شخص برای دست یافتن به زندگی بهتر، باید مجبور شود خانه و زادگاه و خانواده خود را این چنین بی‌رحمانه رها کند. مسیری که استاوروس طی می‌کند پر از حقارت و توهین است.

ولی او برای نجات خود و خانواده‌اش مجبور است که تمام این‌ها را تحمل کند. برای ما ایرانی‌ها که آمار مهاجرت بسیار فراوانی داریم، تماشای فیلمی چون «آمریکا آمریکا» می‌تواند تجربه‌ای تلخ و ملموس باشد. خود کازان که فیلم را خیلی دوست داشت و آن را شخصی‌ترین اثر کارنامه‌اش می‌دانست. در ابتدا و انتهای فیلم هم می‌توان صدای او را روی تصاویر فیلم شنید.

چهار: عجیب است که فیلمی چنین شخصی و نامتعارف، چطور موفق شده مورد تایید استودیوهای فیلمسازی هالیوودی قرار بگیرد. تمام بازیگران فیلم بومی هستند و هیچ ستاره مشهوری در آن نیست، تنها تمهید هوشمندانه کازان این بوده که فیلم را تماما با دیالوگ‌های انگلیسی ساخته است، همین یک عنصر مهم باعث می‌شود تماشاگران غربی هم به راحتی بتوانند داستان آن را دنبال کنند. تولید فیلم هم اصلا روند بی‌دردسری نداشت.

در میانه‌ تولید فیلم، ترکیه‌ای‌ها متوجه شده بودند که این فیلمساز یونانی بعید است تصویر خوشایندی از آن‌ها نشان دهد. به همین دلیل کارشکنی‌هایشان شروع شد. کازان تصمیم گرفت بقیه فیلم را در خاک یونان بسازد. مقامات ترکیه قوطی‌های نگاتیوهای ضبط شده را مصادره کردند. کازان که پیش‌تر چنین احتمالی را در نظر گرفته بود، از قبل نگاتیوهای فیلم را در جای دیگری پنهان کرده بود تا به این ترتیب، این فیلم باارزش از مهلکه جان سالم به در ببرد.

پنج: در مقایسه با سینمای امروز، سینمای کلاسیک جسورتر و ماجراجوتر به نظر می‌رسد. هالیوود امروز بعید است این‌قدر راحت به تولید فیلمی چراغ سبز نشان دهد که در یک روستای دورافتاده در مرز بین ترکیه و یونان و با بازیگران بومی ساخته می‌شود. فرض کنیم یکی از فیلمسازان مهاجر هالیوود، مثلا ام. نایت. شیامالان، بخواهد چنین فیلمی درباره یکی از روستاهای هند بسازد، آن‌ هم با چنین دقت و جزئیات واقع‌گرایانه‌ای، به دور از کلیشه‌های مرسوم هالیوودی. خیلی بعید است چنین فیلمی به مرحله تولید برسد! «آمریکا آمریکا» اگرچه فروش چندان موفقی نداشت، به خاطر اینکه یک واکاوی دقیق در زندگی یکی از مهم‌ترین فیلمسازان تاریخ سینماست، همواره مورد توجه منتقدان و کارشناسان سینما قرار داشته. فیلم یکی از آثار مورد علاقه مارتین اسکورسیزی هم هست.