چرا ایران، ترکیه و عراق با‌تمام توان سد می‌سازند؟
روزنامه هفت صبح | چند روز پیش وزارت منابع آبی عراق از برنامه خود برای ساخت سد جدیدی روی رود دجله و در نزدیکی مثلث مرزی بین عراق، ترکیه و سوریه خبر داد. پروژه سد ایلیسلو در ترکیه هم در آخرین مراحل خود قرار دارد؛ سدی که به‌طور مستقیم منابع آبی ایران و عراق را تهدید می‌کند.
دو روز پیش ایران هم گفته که ۱۵هزار دلار برای توسعه سدهای آذربایجان غربی اختصاص داده است. همه این کارها برای برداشت سهم بیشتر از آب رودخانه‌های مشترک است اما آیا سد ساختن به خود کشورهایی که سد در آنها ساخته می‌شود کمک می‌کند؟ سال‌هاست که بین موافقان و مخالفان سدسازی در ایران دعواست، آنها دلایل زیادی برای مخالفتشان اعلام می‌کنند.
*** هزینه- فایده
مخالفان سدسازی می‌گویند رودخانه‌ای که در مسیر طبیعی خودش حرکت می‌کند یک اکوسیستم بارور می‌سازد و این اکوسیستم چه از لحاظ طبیعی و چه از نظر اقتصادی در درازمدت برای انسان مفید است. تجربه نشان داده که دستکاری در سیستم رودخانه‌ها هم روی موجودات زنده غیرانسانی و هم روی انسان‌ها اثر منفی دارد. در ایران ادعا می‌شود که سدسازی برای تولید برق و تامین آب یا برای کشاورزی ضروری است.
اما آمار و ارقام نشان می‌دهد که این کاملا اغراق‌شده است و تاثیر سدسازی بر این مقوله‌ها خیلی کم است، یعنی این تاثیر در مقایسه با هزینه‌ای که این کار به اقتصاد و محیط‌زیست تحمیل می‌کند، کمتر است. مثلا آمار نشان می‌دهد چیزی حدود ۵ درصد از برق تولیدی ایران از طریق سدها تامین می‌شود یا حداکثر با یک برآورد خوشبینانه حدود ۱۰درصد زمین‌های کشاورزی ایران زیر پوشش شبکه سدسازی است. در حالی که برای این ۱۰درصد آب و ۵ درصد برق تامینی، ما هزینه گزافی را متحمل شده‌ایم و تمام دره‌های اصلی ایران، تمام رودخانه‌های مهم و کوچک و متوسط ایران بر اثر سدسازی آسیب دیده‌اند.
*** کشاورزی چه می‌شود؟
خیلی‌ها سدسازی را باعث توسعه کشاورزی می‌دانند. در حالی که مخالفان به آمارهای وزارت نیرو اشاره می‌کنند و می‌گویند طبق این آمارها چیزی حدود ۱۰درصد از زمین‌های آبی ایران از آب سدها استفاده می‌کنند. یعنی ۹۰ درصد کشاوزری ما به جریان طبیعی رودخانه‌ها یا آب‌های زیرزمینی وابسته است. بنابراین در مقابل زیانی که سدسازی به رودخانه‌ها وارد می‌کند، این ۱۰درصد ارزشی ندارد.
ضمن اینکه اگر روش‌های آبیاری ما در ایران اصلاح شود، به راحتی می‌توانیم بیش از این ۱۰درصد از آب موجودمان، آبی که به صورت طبیعی روان است یا آب‌های زیرزمینی خودمان استفاده کنیم. به طور مثال ما در ایران برای تولید یک کیلو گندم حدودا یک مترمکعب یعنی ۱۰۰۰ لیتر آب مصرف می‌کنیم، در حالی که این مقدار را می‌توان با روش‌های به‌زراعی و اصلاح آبیاری به۵۰۰ لیتر آب رساند. بد نیست بدانیم در کشورهای پیشرفته ۳۰۰ لیتر آب صرف تولید همین مقدار گندم می‌شود. پس ما می‌توانیم بدون استفاده از سد ۵۰ درصد از این آبی که الان داریم هدر می‌دهیم را به دست بیاوریم.
*** آب شهرها از کجا تامین شود؟
کسانی که به ساخت سدها مفتخر هستند می‌گویند در حال حاضر آب مصرفی بسیاری از شهرها را سدها فراهم می‌کنند اما باز هم با استفاده از آمار وزارت نیرو می‌بینیم که ۹۲درصد از مجموع آب شیرین در دسترس ایران در کشاورزی مصرف می‌شود که این رقم از میانگین جهانی خیلی بالاتر است. پس بالای ۹۰درصد آب ما در کشاورزی مصرف می‌شود، ۵ تا ۶ درصد در صنعت، ۳ تا ۴ درصد در آب آشامیدنی. اگر ما روش‌های آبیاری کشاورزی را اصلاح کنیم و فرض کنیم که مثلا ۱۰ درصد در مصرف آب کشاورزی صرفه‌جویی کنیم، دو برابر آبی که الان برای تامین آب آشامیدنی شهرها نیاز داریم، در دسترس خواهیم داشت.
آنها می‌گویند ما ۳۰ سال پیش ۲۰ تا سد داشتیم، الان بیشتر از ۵۰۰ تا سد داریم. در حالی که ۲۰سال پیش جمعیت ما نصف جمعیت الان بوده. با توجه به اینکه جمعیت ما دوبرابر شده آیا واقعا لازم بود که تعداد سدهایمان حدود ۳۰ برابر شود؟ در تهران که بزرگ‌ترین شهر ایران است به‌طور میانگین ۵۰ درصد آب مصرفی ما از غیر سد یعنی از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. پس یک شهر ۱۰ تا ۱۲ میلیونی نیمی از آب مصرفی‌اش واقعا از سدها نیست، حتی کارشناسان زیادی می‌گویند که می‌شد با استفاده از جریان طبیعی رودخانه‌ها آب شهری مانند تهران را هم تامین کرد، اگر در بخش کشاورزی آب به شکل بهینه‌تری مصرف می‌شد.
*** کجا سد می‌سازیم؟
یکی دیگر از نکاتی که منتقدان سدسازی در ایران به آن اشاره می‌کنند، نحوه جایابی سدها و تعداد آنها است. آنها می‌گویند ما در حال حاضر در ایران حداقل حدود ۲۰۰ شرکت سدسازی داریم و حتی در جایی مثل سیستان و بلوچستان که رودخانه چندان بزرگی هم به آن معنا وجود ندارد، چیزی حدود ۳۰ تا ۴۰ سد در دست احداث است یا ساخته شده یا مثلا در کویر مرکزی ایران بالای ۲۰۰ سد ساخته شده یا در دست مطالعه است، در جایی که ۱۰ تا ۱۲ درصد آب جاری کشور در آن جاری است. این نشان می‌دهد در سال‌های گذشته یک‌جورهایی فقط ساختن سد مهم بوده است. در این بین گردش مالی ساخت یک سد و بودجه‌ای که می‌تواند به آن اختصاص پیدا کند را هم در میل غریب سدسازها برای علم کردن سازه‌های بتنی وسط مناطق نیمه‌بیابانی
دست‌کم نگیرید.
