تهران و کوچه‌هایش - قسمت هفدهم؛ عمارت عین‌الدوله
پنجشنبه‌های هفت صبح در کوچه باغ‌هایی که قصه می‌گویند
به گزارش هفت صبح| بناهای تاریخی تهران، فقط محدود به بهارستان و بازار نیست؛ در جای‌جای این شهر، نشانه‌هایی از تاریخ قاجار به چشم می‌خورد، به‌خصوص اگر منطقه‌ای محصور در باغ و درخت باشد. دورتر از مرکز و حوالی پاسداران و میدان هروی، عمارتی بنا شده که متعلق به عین‌الدوله است؛ همان وزیری که در سه دوره حساس تاریخی در دوران قاجار، تصدی امور را به دست داشت.
چیزی به پایان دوره قاجار نمانده بود که یکی از مناطق خوش‌آب‌وهوای تهران، توجه عین‌الدوله را جلب کرد و تصمیم گرفت در سلطنت‌آباد و روستای مبارک‌آباد، عمارتی برای خودش بسازد. پس زمینی به مساحت ۱۱۹۰۰ مترمربع انتخاب کرد و در آن عمارتی ساخت با زیربنای ۸۰۰ متر مربع که میان باغی سرسبز با استخری بزرگ قرار داشت و عمارت ییلاقی عین‌الدوله شد. این بنا بر روی یک کرسی به ارتفاع حدود ۱٫۵ متر قرار گرفته و با ۱۰ پله به ایوانی متصل می‌شود که دورتادور ساختمان را احاطه کرده است.
بنایی ملهم از معماری اروپایی
این باغ، به‌صورت مستطیلی شمالی-جنوبی طراحی شده و چهار ورودی دارد. در های اصلی در شمال و جنوب عمارت و درهای فرعی هم در غرب و شرق قرار گرفته‌اند. البته در تشریفاتی اصلی، همان ورودی شمالی است.
ساختمان اصلی عمارت هم، دو طبقه است که در طبقه همکف، شاه‌نشین با سقف آیینه‌کاری‌شده و اتاق‌ها و تالارهای متعدد قرار دارد. تالارهای عین‌الدوله هم همگی گچ‌بری‌ها و آیینه‌کاری‌های هنرمندانه‌ای دارند و تالار مشهور این عمارت، همان تالار آیینه است.
نیلوفرهای آبی آهنی
در و پنجره‌های عمارت عین‌الدوله، با هنر گره‌چینی و شیشه‌های رنگی تزئین شده. البته در زمان ساخت، پنجره‌ها را مستطیل‌شکل طراحی کرده بودند که پس از بازسازی، فرم قوسی به آن‌ها داده شده که با سبک ایرانی هماهنگی بیشتری دارد. شیشه‌های رنگی که در در و پنجره‌ها استفاده شده علاوه بر زیبایی، نقش مهمی در تنظیم ورود نور به داخل ساختمان را دارد. این شیشه‌ها نور را فیلتر کرده و زیبایی خاصی با ساختمان می‌بخشد.
نمای بیرونی این عمارت هم، ملهم از معماری اروپایی است؛ از مهم‌ترین بخش‌های این نما، باید به ایوان آن اشاره کنیم که با چند پله از زمین جدا شده و با سقف‌های بلند، در کنار درهای چوبی با شیشه‌های رنگی و نرده‌های آهنی و با طرح‌های نیلوفر آبی، جذابیت زیادی به این بنا می‌بخشد و با ستون‌های بلند و تزئینات هنری خودنمایی می‌کند. این ستون‌ها هنوز دست‌نخورده باقی مانده‌اند. گچ‌بری‌های هنرمندانه و سرستون‌های کورنتی هم شکوه خاصی به نمای بیرونی می‌دهند. طراحی و ساخت ستون‌ها نشان می‌دهد که معماری غربی بر سبک معماری دوره قاجار تأثیر زیادی داشته است. در سردر عمارت هم گچ‌بری‌های پیچیده‌ای وجود دارد که هنر دست معماران آن دوره است. البته در دوره‌های مختلف، تزیینات این بنا با توجه به سلیقه صاحبان شامل تغییراتی شده است. اما به‌صورت کلی تزیینات این عمارت شامل گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌ها می‌شوند.
اقامتگاه خاندان هروی
در پایان دوره قاجار، اوضاع مالی عین‌الدوله چندان خوب نبود و تصمیم گرفت ملک ییلاقی خود را بفروشد. تقریباً هم‌زمان با تغییر حکومت از قاجار به پهلوی، رضا خان هروی، ملقب به بصیرالدوله، پیشکار عین‌الدوله، ملک را اقساطی خرید و این عمارت به محل سکونت دائمی خانواده هروی یا همان بصیرالدوله تبدیل شد. بصیرالدوله بنا را بازسازی کرد و تزئیناتی که امروز در بنا باقی‌ست، به همین بازسازی‌ها مربوط می‌شود.
پس از بصیرالدوله، عمارت به پسرش نصراله هروی به ارث رسید. با گذشت زمان و پس از دوره پهلوی، باغات اطراف عمارت تفکیک شدند و بخشی از درختان جنوب باغ به‌دلیل تغییر مسیر آب قنات به‌مرور از بین رفتند. این عمارت تقریباً در آستانه ویرانی و متروکه‌شدن بود، که در سال 1377 شناسایی و در تیرماه همان سال هم با شماره ۲۰۴۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
نگارخانه برگ؛ مهمان عین‌الدوله
این عمارت هنوز در تملک خانواده هروی بود تا اینکه شیرین هروی، از نوادگان بصیرالدوله، در سال 1386، این بنا را به شهرداری واگذار کرد؛ سپس در همان سال توسط شهرداری تهران بازسازی شد و به‌عنوان نگارخانه برگ مورد استفاده قرار گرفت. این نگارخانه یکی از معتبرترین مراکز هنری ایران است که نمایشگاه‌های نقاشی، طراحی، عکس، چاپ دستی، مجسمه و چیدمان در آن برگزار می‌شود.
هرچند در گذشته، باغ‌های سرسبز و درختان میوه، محوطه اطراف عمارت را احاطه کرده بودند، ولی سال‌ها بعد، درختان خشک شدند و امروزه، با توسعه شهری، بخشی از این باغ‌ها از بین رفته‌اند، بااین‌حال، محوطه فعلی همچنان با فضای سبز و درختان کهنسال، محیطی آرامش‌بخش برای بازدیدکنندگان ایجاد کرده است. امروزه، عمارت عین‌الدوله با حفظ اصالت تاریخی خود، به‌عنوان مکانی فرهنگی و هنری در تهران شناخته می‌شود و بازدید از آن برای علاقه‌مندان به تاریخ و هنر خالی از لطف نخواهد بود.
