الهه باقریسنجرئی- شاهان در طول تاریخ القاب و عناوین احترامآمیز کم نداشتند؛ القابی که هر کدام با مناسک و آئین خاص، به آنها اعطا میشد. شاید یکی از مهمترین دوران رواج گسترده این عناوین، سلسله قاجار باشد و همان تلاش ناصرالدینشاه برای صاحبقرانشدن. لقبی که پس از عصر تیموری رواج گستردهای یافت و تا دوره صفوی ادامه داشت و پس از صفویان، به نادرشاه رسید و سرانجام در دوره قاجار، برای دو تن از سلاطین، یعنی فتحعلیشاه و ناصرالدینشاه به کار رفت. عنوان صاحبقران معمولاً به حاکمی داده میشد که مدت حکومتش از سیسال میگذشت. البته این عنوان، فقط مربوط به اشخاص نبود و گاهی بناها و عمارتهای مورد عنایت آنها را نیز در بر میگرفت و صاحبقران نامید میشدند؛ در میان بناهایی که عنوان صاحبقرانی را به دنبال خود دارند، از همهمشهورتر کاخ صاحبقرانیه نیاوران است؛ کاخ ییلاقی پادشاهان قاجار که بهمناسبت سیسالهشدن سلطنت ناصرالدینشاه، و به دستور او، صاحبقرانیه خوانده شد.
در ابتدا، محدوده کاخ صاحبقرانیه، بخشی از زمینهای اطراف روستای نیاوران بود. در دوره فتحعلیشاه، باغ سلطنتی نیاوران در این زمینها شکل گرفت و عمارتی در آن بنا شد. بهگفته اعتمادالسلطنه در مرآتالبلدان این عمارت یک بالاخانه مختصر و دو جنبِین داشت که احتمالاً منظور همان اتاقهای جنبی است. این نخستین کاخی بود که در باغ نیاوران بنا شد. محمد شاه قاجار به این عمارت سروسامان داد. ناصرالدینشاه هم پس از بهسلطنترسیدن، به ایشیک آقاسی، رئیس تشریفات وقت، دستور داد در منطقهای خوشآبوهوا در شمیران، ییلاقی مناسب برای او پیدا کند و چه ییلاقی بهتر از نیاوران. همین شد که ناصرالدینشاه، حاج علیخان حاجبالدوله را مأمور کرد، عمارتی عالی در نیاوران بنا کند. این قصر، که بهسبب اشراف و دید کامل شاهنشین بر تهران، جهاننما نامیده میشد، چندان مورد اقبال شاه قرار نگرفت و ناصرالدینشاه در سال 1229 خورشیدی، دستور تخریب جهاننما و ساخت عمارت جدید را به یحییخان مشیرالدوله، وزیر بنایی وقت داد. زمان ساخت این عمارت در باغ نیاوران با تفاوت، در منابع تاریخی ثبت شده است؛ چنانکه به نوشته اعتمادالسلطنه، ناصرالدین شاه در سال 1230 خورشیدی دستور ساخت قصری جدید را صادر کرد، اما روزنامههای آن زمان، سال 1229 را آغاز ساخت نوشتند.
عمارتی که بیهوده خراب کردند و بیمعنی ساختند
از این زمانها دیگر نامی از جهاننما در هیچیک از متون خبری نیامد و آنطور که نوشته اعتمادالسلطنه نشان میدهد، گویا عمارت جهاننما تخریب و صاحبقرانیه جایگزین آن شده است.
اعتمادالسلطنه در خاطرات خود، درباره ویرانی کاخ قدیم و ساختن قصر جدید مینویسد:
پادشاه... در سلطنتآباد ناهار خوردند، به صاحبقرانیه یعنی نیاوران سابق که بیهوده خراب کردند و بیمعنی میسازند، رفتند.»
گزارشهای بعدی، حاکی از مخارجی برابر دویستهزار تومان برای ساخت کاخ صاحبقرانیه است.
سازنده این بنا، استاد محمدابراهیم معمارباشی بوده که نسبتی هم با خاندان سلطنتی داشته. او در طبقه همکف، حوضخانهای ساخت که در 4گوشه آن، 4 اتاق و در ضلع شمالیاش، شاهنشین قرار داشت. ضلع جنوبی را هم با یک ارسی سهلنگه و دو پنجره، به فضای باغ مشرف کرد. وسط حوضخانه هم حوضی مرمرین هشتضلعیای قرار گرفت؛ تزئینات این بخش شامل گچبری، آینهکاری، لندنیکاری (گچبریهای رنگآمیزیشده)، معرقکاری، نورگیر ارسیها و بازشوها و نقاشی روی مرمر در قسمت ازارهها و لبه حوض است. همچنین ازاره شاهنشین شمالی بهصورت یک تابلوی سنگی نقشبرجسته است که مجلسی از داستان شیخ صنعان را به رقم «محمدابراهیم» نشان میدهد؛ این همان حوضخانهای است که کمالالملک، آن را به تصویر کشیده، البته متفاوت از آنچه که بود؛ در این تصویر، حوض میانی بهشکل مدور است و همچنین کف حوضخانه با کاشی هفترنگ فرش شده و ازارهها هم کاشیپوشاند.
طرح طبقه دوم مشابه طبقه همکف است و عمده فضای این طبقه، به تالار آینه اختصاص دارد. ظاهراً آخرین اقدام ناصرالدینشاه در این کاخ، آینهکاری همین تالار است که در سال 1272، یعنی دو سال قبل از کشتهشدنش انجام شد. مفصلترین تزئینات در همین تالار آینه به چشم میخورد. دیگر اتاقهای این طبقه با کاغذهای دیواری، اسباب و لوازم نفیس و دیوارکوبها آذین شدهاند.
نکته جالب در ساخت این عمارت، این است که ورودیهای مرتبط با طبقه فوقانی، به حوضخانه راه ندارند؛ به این ترتیب اشکوب بالایی عمارت، مستقل از حوضخانه است.
در آمادهسازی فضاهای داخلی صاحبقرانیه از انواع مبل و اسباب و اشیای نفیس و مرغوب استفاده شده بود. بهجز فرشهای ایرانی و پارچههای زربفت و گلدوزیشده و آثار هنری برجسته نقاشانی چون محمدخان ملکالشعرا، عمده اثاثیه کاخ صاحبقرانیه ازجمله چلچراغهای ظریف بلورین، گلدانهای چینی و دیگر وسایل، از فرنگ و عمدتاً از فرانسه و روسیه خریداری شده بود. پیانوی بسیار بزرگ کاخ را نیز از راه دریای خزر و جادههای کوهستانی البرز با شتر حمل کرده بودند تا به این کاخ برسد. سقفهای چوبی منقوش حوضخانه هم متعلق به قرن ۱۳ هـ.ش. بوده و از شیراز آورده شدند.
40 حرمسرا نزدیکِ شاه
ازآنجاکه ناصرالدینشاه زمان زیادی را در این کاخ میگذراند، دستور داد در سال 1236 خورشیدی، یک دستگاه تلگراف در کاخ نصب شود و علیقلیمیرزا اعتضادالسلطنه، عموی خود را متصدی آن کرد. نخستین مخابره تلگرافی هم از قصر سلطنتی در ارگ، به کاخ صاحبقرانیه و با تشریفات خاص انجام شد و اعتضادالسلطنه، نشان افتخار گرفت. اقامت طولانیمدت ناصرالدینشاه در صاحبقرانیه، شاه را بر آن داشت که جایی هم برای زنان حرمسرایش در نظر بگیرد؛ پس بالاتر از کاخ صاحبقرانیه 40 عمارت جداگانه که هر کدام 3 اتاق داشتند، برای آنها ساخت. اما حساب امینه اقدس و انیسالدوله جدا بود؛ آنها عمارتهای اختصاصی در سمت راست و چپ قصر شاه داشتند.
مظفرالدینشاه پس از رویکارآمدن، علاقه چندانی به حرمسرا نداشت و بخشی از آنها را تخریب کرد اما این عمارت را به شیوه دیگری در تاریخ ثبت کرد؛ او در همین کاخ فرمان مشروطه را صادر و امضا کرد.
در دوره احمدشاه هم که به کل صاحبقرانیه از رونق افتاد و تنها عمارتی که به نام او ساخته شد، همان کوشک احمدشاهی در ضلع شمالی باغ است.
تعمیرات کاخ برای عروسیای که سر نگرفت
با انقراض قاجار و آغاز سلطنت پهلوی، کاخ صاحبقرانیه، وارد دوران جدیدی شد. رضاشاه این کاخ را برای پذیرایی از سران کشورهای دیگر مناسب دید و تا سال 1317، تغییراتی در این کاخ ایجاد نشد و به همان شکلی که در زمان ناصرالدینشاه بود، باقی ماند. اما در سال 1318، ازآنجاکه قرار بود عروسی فوزیه و محمدرضا پهلوی، در این کاخ برگزار شود، تغییرات و تعمیرات آن آغاز شد؛ ازجمله، بخشی از دیوار دیوانخانه و حرمسرا و چندین عمارت پیرامونی کاخ تخریب شدند. مبلمان و چیدمان داخلی کاخ هم تغییر کرد. حتی گفته شده که تعدادی از فرشهای گرانبهای کاخ گلستان هم به این کاخ انتقال داده شد. تغییرات به پایان رسید و مورد پسند رضاشاه قرار گرفت اما، سرمای هوا نگذاشت عروسی در این کاخ برگزار بشود.
پس از آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی، و بهخصوص بعد از ازدواجش با فرح دیبا، دوباره کاخ دستخوش تغییرات دیگری شد تا با امکانات یک ساختمان مدرن، برای زندگی شاه و خانوادهاش آماده شود؛ البته با حفظ مشخصات معماری قاجاری. در سالهای 1345 تا 1375، صاحبقرانیه در مرکز توجه بود و فرح دیبا، تغییراتی اساسی در قسمتهای داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد کرد. طبقه اول یعنی حوضخانه برای پذیرایی میهمانان و مراسم خصوصی خانواده سلطنتی و طبقه دوم بهعنوان دفتر کار محمدرضا شاه مورد استفاده قرار گرفت.
پس از انقلاب و در حوالی سال 1374 این کاخ استحکامبخشی و مرمت شد. درنهایت این عمارت از سال 1377 بهعنوان موزه مورد بازدید عموم قرار گرفت؛ عمارتی که در یازدهم بهمن 1334، به شمار 419 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
