اهمیت شگفت‌انگیز کارخانه‌های قند
چرا سید‌ابراهیم رئیسی چه در دوران قوه قضائیه و چه ریاست‌جمهوری، اینقدر به صنعت شکر و قند توجه می‌کند؟
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی| دیروز اعلام شد که «کارخانه قند قهستان واقع در شهرستان درمیان خراسان جنوبی که از 10سال پیش به دلیل مشکلات، فعالیت تولیدی آن متوقف و تعطیل شده بود، با حمایت دولت و تجهیز اعتبار فعالیت خود را آغاز کرد...
(در) سال‌جاری با سفر رئیس‌جمهور به شهرستان مرزی درمیان، (وی)... مسئولان مربوطه را مکلف کرد سریعا برای رفع مشکلات تولید در قند قهستان اقدام نمایند.» این چندمین‌بار در سال‌های اخیر است که می‌شنویم سید‌ابراهیم رئیسی چه در قوه قضائیه و چه در ریاست‌جمهوری دستور داده که یک «کارخانه قند» احیا شود. ماجرا چیست و چرا اینقدر کارخانه قند برای رئیسی اهمیت دارد؟
کدام کارخانه‌ها احیا شده‌اند؟
در دوران ریاست رئیسی بر قوه قضائیه، در آذر ۱۳۹۹ و تیر ۱۴۰۰ دو کارخانه شیروان و ورامین پس از ۱۳ و ۵ سال رکود احیا شدند. در دوران ریاست‌جمهوری او نیز کارخانه قند یاسوج و حالا هم کارخانه قند قهستان احیا شده‌اند. ذکر دو نکته دیگر در این مورد ضروری است:
بعضی‌وقت‌ها خبر احیای یک کارخانه مثل کارخانه قند یاسوج هم در زمان ریاست‌جمهوری و هم در زمان ریاست قوه قضائیه منتشر شده و از آن در هر دو بازه زمانی استفاده تبلیغاتی شده است.
کارخانه‌های دیگری هم بوده که برای احیای آن یا حل مشکلاتشان تلاش شده ولی فعلا خبری از احیای آن‌ها منتشر نشده است. مثل کارخانه قند بردسیر در استان کرمان یا کارخانه قند ممسنی در استان فارس.
چرا اینقدر کارخانه قند برای رئیسی مهم است؟ برای پاسخ به این سوال می‌توانیم ۵ فرضیه داشته باشیم:
آنچه در تبلیغات و خبرهای رسمی هم می‌خوانیم؛ یعنی تلاش برای افزایش تولید در سطح کشور.
نوعی تلاش برای خودکفایی در حوزه قند و شکر؛ سال ۱۴۰۱، میزان تولید شکر در ایران یک میلیون و ۴۴۰هزار تن و میزان واردات یک میلیون و ۲۵۶هزار تن بوده است. به این ترتیب میزان کل شکر مصرفی در کشور در سال گذشته ۲میلیون و ۷۰۰هزار تن بوده است و ایران تقریبا ۴۶درصد از کل نیاز خود را وارد می‌کند. این در حالی است که شکر طبق برخی از ارزیابی‌ها نوعی کالای اساسی است.
در ایران ۲۹ کارخانه قند مبتنی بر چغندر در ۱۰ استان داریم که ۸ کارخانه یعنی بیش از یک‌سوم آن‌ها در استان خراسان فعالیت می‌کنند. همین میزان از کل تولید شکر کشور نیز در خراسان رضوی تولید می‌شود. رئیسی هم بالاخره یک خراسانی است.
بزرگ‌ترین تولیدکننده شکر در ایران بانک ملی است؛ از طریق گروه سرمایه‌گذاری ملی ولی آستان‌قدس هم دست‌کم سه کارخانه بزرگ قند دارد. رئیسی نزدیک به ۵ سال هم رئیس آستان‌قدس بوده است.
طب سنتی ایرانی-اسلامی می‌گوید طبع افراد مذهبی، به خوردن شیرینی تمایل بیشتری دارد. کمی فانتزی است اما شاید واقعا این موضوع نیز در این رویکرد تاثیر داشته باشد.
آیا تولید قند در ایران به‌صرفه است؟
حالا آیا واقعا احیای این کارخانه‌ها از نظر اقتصادی به‌صرفه است؟ میانگین راندمان صنعتی کارخانه‌های قند و شکر کشور (چغندری) در سال ۱۴۰۲، حدود ۱۴درصد بوده است. تحقیقی علمی که در سال ۲۰۱۰ انجام و در نشریه شماره دو از دوره ۳ نشریه تخصصی آبیاری و زهکشی ایران منتشر شده می‌گوید:
«در صورت واردات شکر از کشوری دیگر (مثلا برزیل)، به‌جای کشت آن در استان خراسان رضوی، حدود ۶۶۵ الی ۷۵۰میلیون مترمکعب در مصرف آب ایران... صرفه‌جویی می‌شود. (حدودا مصرف آب ۲۰۰ روز ایران) همچنین با توجه به هزینه آب و انرژی مورد نیاز و مقایسه آن با هزینه وارد کردن شکر، واردات شکر از نظر اقتصادی در مقایسه با تولید داخلی آن به‌صرفه‌تر است.
صنعت ۱۲۸ساله قند و شکر در ایران که با احداث کارخانه قند کهریزک در سال ۱۲۷۴ شروع به فعالیت کرده، این روزها اوضاع و احوال خوبی ندارد. شاید مهم‌ترین دلیل هم همان باشد که راندمان یا بازدهی این صنعت به‌شدت پایین است. آخرین‌باری که یک کارخانه قند در کشور ایجاد شده، بر‌اساس جست‌وجوهایی که در منابع خبری کردیم مربوط به افتتاح کارخانه آذرقند نقده در سال ۱۳۸۴ بوده است.
نتیجه این وضعیت یعنی عدم کارایی اقتصادی، این است که ۵ ماه بعد از افتتاح مجدد و پرسروصدای کارخانه قند یاسوج در تیر ماه امسال، همین چند روز پیش خبری در خبرگزاری قوه قضائیه یا همان میزان منتشر شد که حاکی از آن بود که «موانعی در جهت راه‌اندازی این کارخانه وجود دارد (و) دستورات قضایی لازم در این زمینه صادر شده است.»
از این‌روست که به‌نظر می‌رسد احیای دستوری کارخانه‌های قند، با هر انگیزه‌ای که باشد، چندان از نظر اقتصادی بهینه نیست و بیشتر یک اقدام سیاسی است مخصوصا وقتی ماجرای مصرف آب در خشکسالی‌های این روزهای ایران را هم در نظر بگیریم.
