اوین در آتش| و ملاقات‌هایی که خاکستر شدند

هفت صبح|  تصور کنید صبحی آرام در محله اوین تهران است. خانواده‌ای برای ملاقات با عزیز زندانی‌اش به سوی دادسرای شهید مقدس می‌رود. مادری با بسته‌ای غذا در دست، کودکی که با شوق به دیدار پدرش می‌رود  و همسایگانی که زندگی روزمره‌شان را در نزدیکی زندان ادامه می‌دهند. ناگهان، صدای غرش جنگنده‌ها آسمان را می‌شکافد.

انفجار مهیبی رخ می‌دهد. دیوارهای زندان فرو می‌ریزد، شیشه‌ها به‌هر طرف پرتاب می‌شود، بند زنان آسیب می‌بیند، بهداری و بیمارستان زندان با خاک یکسان می‌شود، گرد و غبار همه‌جا را فرا می‌گیرد و فریادهای وحشت و درد در فضا می‌پیچد. این‌جا دیگر فقط یک زندان نیست؛ صحنه‌ای از یک تراژدی انسانی است که در آن بی‌گناهان قربانی جنگی شدند که خود نقشی در آن نداشتند.

ساختمان‌های زندان اوین، بیمارستان زندان، اقامتگاه سربازان، سالن ملاقات و بخشی از زیرساخت‌های درمانی و اداری با موشک‌باران ویران شدند. اینها را خبرنگار مهر می‌گوید که خود در صحنه بود:«بوی سوختگی و اجساد نیمه‌سوخته در فضای بیمارستان ۴۸ تخت‌خوابی زندان پیچیده بود، جایی که باید نجات می‌داد، حالا خود به قتلگاه بی‌دفاعان بدل شده بود.»

در تصاویری که عکاس هفت‌صبح منتشر کرده است جعبه‌های خالی دارو آغشته به خون، دفترهای خاک‌گرفته همه جا پراکنده است. در مسیر سالن ملاقات، صف طویلی از خودروهای ویران‌شده پارک است که هیچ‌کدام سالم نمانده. آیا صاحبان این خودروهای ویران شده هنوز زنده‌اند؟ 

در ورودی سالن ملاقات زنان، ویرانه‌ای متزلزل شده بود. اصابت مستقیم موشک بخشی از ساختمان را فروریخته و باقی را آن‌قدر سست کرده بود که به گفته شاهدان عینی حتی اجازه ورود به خبرنگاران هم داده نمی‌شد. از دور، تنها صندلی‌های متلاشی‌شده و نیمکت‌هایی واژگون دیده می‌شد. موج انفجار، خانه‌های مسکونی اطراف را هم به لرزه درآورده بود. برخی خودروها چندین متر دورتر از محل پارک خود پرتاب شده بودند.

  روز حادثه

صبح روز دوم تیر ۱۴۰۴، آسمان تهران هنوز از دود و غبار حملات روزهای پیشین جنگ 12‌روزه ایران و اسرائیل تیره بود. در میان هیاهوی موشک‌ها و صدای پدافندها خبری هولناک شهر را درنوردید: زندان اوین، هدف حمله هوایی ارتش اسرائیل قرار گرفت. این حمله، که در آخرین روز این درگیری ویرانگر رخ داد، نه‌تنها دیوارهای این زندان را لرزاند، بلکه قلب خانواده‌های بسیاری را که در انتظار خبری از عزیزانشان بودند، به درد آورد.

طبق آمار رسمی سخنگوی قوه قضائیه ایران، 79 نفر در این حمله جان باختند، از کادر اداری زندان و سربازان وظیفه گرفته تا محکومان، خانواده‌هایی که برای ملاقات آمده بودند و حتی همسایگان بی‌گناهی که در نزدیکی زندان زندگی می‌کردند. میان این قربانیان، حتی کودکی پنج ساله نیز دیده می‌شد که زندگی‌اش در این فاجعه به پایان رسید.

اسرائیل مدعی شد که هدفش از این حمله، ضربه به «نمادهای سرکوب» رژیم ایران و آزادسازی زندانیان سیاسی بوده است. اما آنچه در عمل رخ داد، کشتاری بی‌رحمانه بود. مدل طراحی عملیات حمله به اوین نشان می‌دهد صهیونیست‌ها در جنایت دوم تیر ماه قصد نهایی‌شان از بین بردن جاسوسانی بودکه با اتهام و یا حکم محکومیت همکاری با موساد در زندان اوین نگهداری می‌شده‌اند، که حتی به این هدف هم نرسیدند.

  سابقه تاریخی بمباران زندان‌ها 

بمباران زندان‌ها در تاریخ جنگ‌ها پدیده‌ای نادر اما نه بی‌سابقه است. در جنگ جهانی دوم، زمانی که شهرهای اروپا زیر باران بمب‌های متفقین و متحدین فرو می‌رفتند، زندان‌ها گاهی به‌طور غیرعمدی هدف قرار می‌گرفتند. به‌عنوان مثال، در سال ۱۹۴۴، زندان آمستل‌فین در هلند که محل نگهداری مبارزان مقاومت بود، در جریان بمباران متفقین آسیب دید.

هدف اصلی این حمله زیرساخت‌های نازی‌ها بود، اما زندانیان بی‌دفاع قربانی شدند. یا در بمباران درسدن در ۱۹۴۵، گزارش‌هایی از تخریب زندان‌های محلی وجود دارد که به مرگ زندانیان منجر شد. این حملات، اگرچه غیرعمدی بودند، نشان‌دهنده بی‌توجهی به تمایز میان اهداف نظامی و غیرنظامی در گرماگرم جنگ بود.

این حملات که به مرگ زندانیان بی‌گناه منجر شد، بارها از سوی سازمان‌های حقوق بشری محکوم شد. در لبنان و غزه نیز، زندان‌های این مناطق گاهی هدف حملات اسرائیل قرار گرفته‌اند، اما این اقدامات همیشه با انتقادهای گسترده بین‌المللی همراه بوده است.

ثمین الخیطان، سخنگوی دفتر حقوق بشر سازمان ملل، این حمله را «نقض جدی قوانین بشردوستانه بین‌المللی» خواند و عفو بین‌الملل نیز اعلام کرد که حمله عمدی به اهداف غیرنظامی می‌تواند مصداق جنایت جنگی باشد. حتی اگر اسرائیل ادعا کند که هدفش ضربه به «نمادهای رژیم» بوده، این توجیه نمی‌تواند کشتار غیرنظامیان، از جمله کودک پنج ساله‌ای که در این حمله جان باخت، را توجیه کند. قوانین بین‌المللی بر اصل «تمایز» تأکید دارند: تمایز میان اهداف نظامی و غیرنظامی، و حفاظت از جان کسانی که در مخاصمات نقشی ندارند.

نقض قوانین بین‌المللی

قوانین بین‌المللی جنگ، به‌ویژه کنوانسیون‌های ژنو، صراحتاً هدف‌گیری اماکن غیرنظامی مانند زندان‌ها را ممنوع کرده‌اند. طبق ماده ۸ پروتکل الحاقی اول کنوانسیون ژنو (۱۹۷۷)، حملات عمدی به غیرنظامیان یا اماکنی که هیچ هدف نظامی مشخصی ندارند، مصداق «جنایت جنگی» است. زندان اوین، هرچند محل نگهداری زندانیان سیاسی و امنیتی بود، اما در درجه اول یک مکان غیرنظامی محسوب می‌شود. حضور خانواده‌ها، کادر اداری، سربازان وظیفه و حتی همسایگان در زمان حمله، این مکان را به هدفی غیرقانونی تبدیل می‌کرد.

  تجاوز به اخلاق و انسانیت  

بمباران زندان اوین نه‌تنها یک فاجعه انسانی بود، بلکه پیامی تلخ به مردم ایران فرستاد: در جنگ، بی‌گناهان اولین قربانیان‌اند. خانواده‌هایی که برای ملاقات به زندان آمده بودند، حالا در سوگ عزیزانشان نشسته‌ا‌ند. زندانیانی که در بندهای اوین روزگار می‌گذراندند، حالا در زندان‌های دیگر با شرایطی بدتر روبه‌رو هستند. این حمله، به‌جای آن‌که به آزادی منجر شود، به تشدید رنج و ناامیدی انجامید. 

اسرائیل ادعا کرد که این حمله برای «آزادی» زندانیان سیاسی انجام شده، اما این ادعا با واقعیت همخوانی ندارد. بمباران دیوارهای زندان، نه‌تنها درها را به روی آزادی نگشود، بلکه جان انسان‌های بی‌گناه را گرفت و خانواده‌ها را در اضطراب و بلاتکلیفی فرو برد. این اقدام، خشم و انزجار عمومی را برانگیخت و حتی کسانی که با سیاست‌های جمهوری اسلامی مخالف بودند، این حمله را محکوم کردند.

فاجعه زندان اوین یادآور این حقیقت تلخ است که جنگ با هر هدفی آغاز شود، در نهایت به رنج انسان‌های بی‌گناه می‌انجامد. این حمله، که در آخرین روز جنگ 12‌روزه رخ داد، نه‌تنها هدفی استراتژیک را محقق نکرد، بلکه لکه‌ای دیگر بر کارنامه نقض قوانین بین‌المللی افزود. سازمان‌های حقوق بشری، از عفو بین‌الملل تا دفتر حقوق بشر سازمان ملل، خواستار پاسخگویی عاملان این جنایت شده‌اند. اما فراتر از محکومیت‌ها، این ماجرا پرسشی عمیق پیش روی ما می‌گذارد: چگونه می‌توان از تکرار چنین فجایعی جلوگیری کرد؟

برای مردم عادی، که صدای انفجارها را می‌شنوند و اخبار مرگ عزیزانشان را می‌خوانند، این پرسش‌ها پاسخی ساده اما دردناک دارند. جنگ، هیچ برنده‌ای ندارد. مادری که کودکش را در اوین از دست داد، سربازی که وظیفه‌اش را انجام می‌داد و همسایه‌ای که در خانه‌اش بود، هیچ‌کدام دشمن نبودند. آن‌ها قربانیان جنگی شدند که در آن، انسانیت و اخلاق قربانی آن بود.