انفجار قطار نیشابور؛ ۱۶سالگی یک فاجعه مرموز

فاجعه انفجار قطار نیشابور که بزرگترین سانحه راه آهن در ایران است، در روز ۲۹بهمن سال ۱۳۸۲، یک روز پیش از انتخابات هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی در نزدیکی ایستگاه خیام در ۱۷کیلومتری نیشابور رخ داد که در آن ۳۰۰نفر کشته (بعضی روایت‌های غیررسمی تعداد کشته‌ها را ۴۰۰نفر می‌داند) و ۴۶۰نفر زخمی شدند.

هیچگاه به‌طور رسمی علت حادثه مشخص نشد اما اکثر کشته‌شدگان از نیروهای امدادی و انتظامی و نیز مردمی بودند که برای تماشای تصادف دو قطار با هم آمده بودند.

شدت انفجار معادل ۱۸۰ تن TNT تخمین زده شده است و به حدی بود که چند روستای اطراف آن تخریب شد و صدای مهیب آن در نیشابور و حتی مشهد هم شنیده شد. برخی علت انفجار را اطفای نادرست چند ماده ناهمگون و خطرناک در کنار هم می‌دانند؛ واگن‌ها شامل کود شیمیایی، پشم شیشه، مواد سوختی بوده و در نتیجه مخلوط شدن با آب، گازهای خطرناک و قابل انفجار تولید کرده است.

احمد خرم وزیر وقت راه و ترابری گفت: «به دلیل بروز حادثه نیشابور از مردم عذرخواهی کردم اما صدا و سیما آن را سانسور کرد.» وی پس از تشکیل مجلس اصولگرای هفتم در سال ۱۳۸۳ استیضاح و برکنار شد. بیژن دفتری فرمانده امدادی زلزله بم و انفجار قطار نیشابور از قول یکی از معاونت‌های وقت وزارت راه و ترابری گفت: «صاحبان محموله چون می‌دانستند هزینه حمل این‌گونه محموله‌ها که مواد خطرناک تلقی می‌شوند گران‌تر است، از افشای نوع محموله خودداری کرده‌اند.

گزارش‌های موجود درباره این حادثه می‌گویند ساعت چهار و ۱۰دقیقه بامداد ۲۹ بهمن ۱۳۸۲، ۵۱دستگاه واگن باری شامل چهار واگن اول خالی، پنج واگن بعدی بنزین، ۱۰واگن پنبه، یک واگن بنزین، ۹واگن گوگرد، هفت واگن کود نیترات آمونیوم، دو واگن خالی، هشت واگن گوگرد و پنج واگن انتهایی خالی به‌طور ناگهانی و بدون راننده به حرکت درآمدند و به لحاظ شیب منطقه، پس از خروج از خط فرعی و قرار گرفتن در مسیر اصلی، ۲۰کیلومتر را از ایستگاه ابومسلم (سه ایستگاه قبل از ایستگاه نیشابور) تا ایستگاه خیام طی کردند.

رئیس ایستگاه کاشمر که از طریق مکالمات بی‌سیمی از فرار قطار مطلع شده، بلافاصله اقدامات لازم را برای خارج کردن قطار مسافربری، که در جهت مخالف واگن‌های فراری در حرکت بوده، انجام می‌دهد و قطار مذکور را به خط امن دیگری منتقل و از تصادم دو قطار جلوگیری می‌کند. مسئولان ایستگاه کاشمر به امید آنکه واگن‌های فراری در سربالایی بعد از کاشمر متوقف خواهند شد، خط را آزاد گذاشته لیکن واگن‌ها بعد از عبور از کاشمر، بلندی را طی و به سمت ایستگاه خیام سرازیر می‌شوند.

مسؤولان ایستگاه خیام نیز که از فرار واگن‌ها آگاهی یافته بودند، قطار مسافربری دیگری را که ۳۸۴نفر مسافر داشته از سر راه قطار فراری کنار می‌برند و در نتیجه از وقوع حادثه جلوگیری می‌نمایند. قطار فراری بعد از رسیدن به ایستگاه خیام به جهت مسدود بودن خط مستقیم (به لحاظ احداث پل زیرگذر) از خط فوق به مسیر انحرافی رفته و بعد از رها شدن چهار واگن خالی پیشتاز، مابقی واگن‌ها با شدت تمام از خط خارج و با یکدیگر تصادم کرده و بلافاصله آتش‌سوزی آغاز می‌شود.

آتش‌نشان‌ها که از قبل در گذرگاه نیشابور موضع گرفته بوده‌اند، سریعاً در محل حادثه حاضر و مبادرت به اطفاء حریق نموده و پس از چندی خبر پایان آتش‌سوزی را اعلام می‌کنند. بلافاصله بعد از واژگون شدن واگن‌ها و آتش‌سوزی، مسئولان نسبت به تخلیه اهالی روستاهای همجوار و ایجاد دیوار حفاظتی و جلوگیری از ورود افراد غیرمسئول، اقدام می‌نمایند؛ سپس پنج واگن آخری که پس از حادثه بر روی ریل متوقف شده بودند با تمهیدات مسئولان از ایستگاه خارج می‌شود. مسئولین که از وجود محمولات خطرناک در واگن‌های واژگون شده مطلع بوده‌اند، با اطفاء حریق، بدون توجه به وضعیت واگن‌ها، محدودیت‌ها را برداشته و در نتیجه اهالی منطقه به محوطه وارد شده و به‌ناگاه محموله‌ها به مانند بمبی قوی منفجر می‌شوند

صدای انفجار تا فاصله بیش از ۱۰۰کیلومتری محل حادثه به گوش رسید و قطعات واگن‌ها و چرخ‌های بسیار سنگین آن‌ها تا مسافت دو کیلومتری محل حادثه پرتاب شده بودند. همچنین در محل انفجار گودال بسیار بزرگی ایجاد شد. تمام اجسادی که در اطراف محل حادثه مشاهده شدند همگی برهنه شده و بسیاری از آنان قابل شناسایی نبودند

گزارش‌های اولیه مبنی بر لرزش‌های زمین به عنوان عامل به حرکت افتادن واگن‌ها رد شدند. به گفته احمد خرم وزیر وقت راه و ترابری، عوامل طبیعی نمی‌توانند عامل حادثه باشند. تحقیقات اولیه مشخص نکردند که چه عاملی سبب حادثه بوده است.

در نهایت علت فرار واگن‌ها این چنین اعلام شد: اول نبستن ترمز دستی به طور صحیح و عدم دقت کافی در این زمینه. دوم سهل‌انگاری در خصوص سوار کردن کفش خط و عدم نظارت دقیق از سوی رئیس قطار و سوم شیب تند و غیر استاندارد راه آهن؛ اگر ترمز دستی‌ها درست بسته می‌شدند و کفش خط‌ها درست کار گذاشته می‌شدند با نیروی حداقل دو لوکوموتیو واگن‌ها بیش از دو متر جابجا نمی‌شدند

حکم متهمان فاجعه انفجار قطار در نیشابور سرانجام پس از گذشت چهار سال صادر و ۱۰تن از متهمان پرونده به حبس محکوم شدند. طبق رای صادره از سوی رئیس شعبه ۱۰۲ دادگاه عمومی مشهد از مجموع ۱۲ متهم پرونده، ۱۰ نفر از کارمندان وقت شامل رئیس اداره بهره‌برداری، معاون ایستگاه ابومسلم، رئیس قطارباری، مسوول ایستگاه ابومسلم، ترمزبان، چهار سوزنبان و مدیرعامل شرکت به مجازات حبس محکوم و دو نفر دیگر که در آن زمان مسوول و متصدی کنترل راه‌آهن خراسان بودند، تبرئه شدند

بیژن دفتری به‌عنوان یکی از فرماندهان امدادی ایران ماجرا را برای خبرگزاری تسنیم به این شکل شرح داده است: بعد از فرار قطار، دست‌اندرکاران راه‌آهن تصمیم می‌گیرند قبل از رسیدن واگن‌ها به ایستگاه نیشابور با تغییر از خط اصلی به فرعی واگن‌ها را به ایستگاه بین‌راهی در ۱۰کیلومتری نیشابور هدایت کنند. کنار این ایستگاه روستای کوچکی وجود داشت که با هماهنگی ستاد حوادث غیرمترقبه استان خراسان دستور تخلیه روستا صادر می‌شود و مسیرهای منتهی به روستا و ایستگاه کاملاً مسدود می‌شوند و از تردد افراد غیرمجاز جلوگیری می‌شود. این اقدام یک حرکت پیشگیرانه ایمنی به‌‌موقع بود. واگن‌ها در این ایستگاه در برخورد با مانع دچار آتش‌سوزی می‌شوند. نیروهای آتش‌نشانی که از مراکز مختلف به آنجا آمده بودند کنار سایر عوامل امدادی بدون تشخیص منشاأ اصلی و نوع مواد در حال احتراق به‌روش‌های معمولی و استفاده از آب شروع به اطفای حریق می‌کنند.

البته تلاش‌هایی هم برای شناسایی نوع مواد توسط کارشناسان آتش‌نشانی به عمل آمد که بی‌حاصل بود. تا فردای روز حادثه، آتش‌سوزی به‌ظاهر مهار شد و از واگن‌ها بخار به هوا می‌رفت و به نظر می‌رسید این بخار مربوط به آب ریخته شده روی آتش است. اما گویا با نفوذ آب به داخل مواد، فعل و انفعالات شیمیایی در حال انجام بود تا زمینه‌ساز یک انفجار مهیب گردد؛ ولی کسی این موضوع را تشخیص نداد. پس از خاموش شدن آتش عوامل حاضر در صحنه عملیات را پایان‌یافته تلقی کردند و تدابیر امنیتی ایجادشده در صحنه برداشته شد.

مردم محلی و مسئولان برای تماشا و تشکر از خدمات افراد مشارکت‌کننده در عملیات به محل واگن‌ها نزدیک شدند.در همین موقع مواد داخل واگن‌ها با فعل و انفعالات صورت گرفته به نقطه واکنش مؤثر رسیدند و منفجر شدند و بدین ترتیب یک حادثه کوچک یعنی فرار واگن‌ها و آتش گرفتن آنها به‌دلیل عدم شناخت نوع مواد در حال حمل، رعایت نکردن اصول ایمنی و استانداردهای لازم در حمل این‌گونه مواد و اطفای غیرتخصصی آتش‌نشانان، به یک بحران بزرگ تبدیل شد که انعکاس و تبلیغات منفی جهانی را در پی داشت. در اظهارات یکی از معاونت‌های وقت وزارت راه و ترابری که برای ادای توضیحات به مجلس شورای اسلامی فراخوانده شده بود، شنیدم وی گفته بود که صاحبان محموله چون می‌دانستند هزینه حمل این‌گونه محموله‌ها که مواد خطرناک تلقی می‌شوند گران‌تر است، از افشای نوع محموله خودداری کرده‌اند.