بزرگترین پروژه زیربنایی افغانستان، تامین آب شهر مشهد را به بحران می کشاند؟ / اختصاصی هفت صبح
محمدجواد ترابی / نارندرا مودی، نخست وزیر فعلی هند، نشان داد که سیاستمدار کارکشته‌ای است. درست پیش از سفرش به افغانستان برای افتتاح یک پروژه جنجالی به ایران آمد و قراردادهای اجرایی ویژه چابهار را به امضا رساند. قراردادهایی که شتاب‌دهنده وضعیت امروز چابهار به زمانی است که چین به پروژه می‌پیوندد و عملا چابهار، کراچی را دور می‌زند. تا اینجا هند، یک بر صفر از رقیب دیرینه‌اش پاکستان پیش افتاد؛ معامله‌ای که از دیدگاه بسیاری از صاحبنظران برای ایران و هند، کاملا برد-برد بود. اما سفر مودی به اینجا ختم نشد و او راه افغانستان را پیش گرفت تا در افتتاح بزرگترین پروژه زیربنایی افغانستان شرکت کند؛ پروژهای به نام «سد سلما» که افغان‌ها به آن «بند سلما» می‌گویند. سد سلما روی «هریرود» برپا شده است، رودی که از ارتفاعات هندوکُش افغانستان سرچشمه می‌گیرد، از ولایت‌های غور و هرات می‌گذرد، به مرز ایران و افغانستان پا می‌گذارد و در نهایت خودش را در شنزارهای ترکمنستان رها می‌کند. ایران و ترکمنستان از سال ۱۳۷۹ احداث سد مشترکی را به نام سد دوستی آغاز کرده بودند و در سال ۱۳۸۴، این سد در ۷۵ کیلومتری سرخس با حضور رئیس دولت اصلاحات و صفرمراد نیازف، رئیس‌جمهور پیشین ترکمنستان افتتاح شد؛ سدی که بخش عمده‌ای از آب آشامیدنی شهر مشهد و آب کشاورزی روستاهای منطقه در خاک ایران و ترکمنستان را تامین می‌کرد. اما این آبی که به طورمشترک به خاک ایران و ترکمنستان می‌ریخت، ۱۰سال بعد تبدیل به بی‌آبی مشترک شد. آخرین گزارش رسمی شرکت سهامی آب منطقه‌ای خراسان رضوی، با اعلام کاهش ۱۰ درصدی حجم آب ذخیره شده در سد دوستی نسبت به زمان مشابه در سال گذشته، نشان می‌دهد حجم آب ذخیره شده در پشت این سد تا ابتدای خرداد امسال، فقط یک سوم ظرفیت اسمی آن است. در منابع مختلف گفته شده است که ۶۷ تا ۷۳ درصد آب آشامیدنی کلانشهر مشهد را سد دوستی فراهم می‌کند. سدی که حالا بالادست آن در افغانستان، بدون کوچکترین هماهنگی و توافقی با ایران و ترکمنستان، سدی به نام سد سلما زده شده است. به نوعی آب سد دوستی ایران و ترکمنستان در گروی سدی است که هندی‌ها به افغان‌ها، با برآورد هزینه حدودی ۱۷۷۵ کرور روپیه هند که در حدود ۲۹۰ میلیون دلار است، هدیه داده‌اند. هند آنقدر این طرح برایش استراتژیک بود که کل هزینه مالی اجرای طرح را متقبل شد. برمی‌گردیم به نخست وزیر هند، نارندرا مودی، که چگونه بازی یک صفر برده در برابر پاکستان (با انعقاد قرارداد چابهار) را با نفوذ در خاک افغانستان و اجرای یک پروژه آبی-برقی بسیار استراتژیک، دو صفر به نفع خود کرد. بازی‌ای که هر چقدر در منطقه هنرمندانه صورت گرفت و به ظاهر ایران و افغانستان از آن سود بردند ولی دست بالای ایران در راه‌اندازی مسیر استراتژیک و ترانزیتی شرق کشور از چابهار به خاک افغانستان با افتتاح سد سلما عملا پایین آمد. حال ورودی آب رسیده به مشهد، دومین شهر پرجمعیت ایران در سدی خارج از خاک سرزمین‌مان، حساب و کتاب میشود، جایی در وُلسوالی «چشت شریف» واقع در ولایت هرات.
مشهد، سیستان دوم میشود؟
سه سال پیش، زنگ خطر بهره‌برداری سد سلما را رسانه‌ها به صدا درآوردند. شاید برای‌مان عجیب باشد ولی اولین واکنش تند به ساخت سد سلما را نشریه معتبر «کریستین ساینس مانیتور» در ۳۰ جولای ۲۰۱۳ (هشتم مرداد ۱۳۹۲) نشان داد. این رسانه با این تیتر که «چگونه یک سد در افغانستان می‌تواند صلح را به عقب براند» نوشت: «پروژه سد ۲۰۰ میلیون دلاری آب را از ایران منحرف می‌کند. مقامات افغان می‌گویند هیچ برنامه‌ای برای مذاکره درباره حقوق آب با ایران ندارند». تابناک، فردای آن روز با استناد به این گزارش به سراغ سد سلما رفت و نوشت: «فضل احمد ذاکری، مدیر بخش رودهای هریرود و مرغاب در وزارت انرژی و آب افغانستان در این زمینه گفته است: ما پروژه‌های بسیاری در افغانستان داریم و هر پروژهای دشمنان خود را دارد؛ اما متأسفانه سد سلما سه دشمن دارد… توقف کار ممکن است. ما این سد را تکمیل می‌کنیم. یکی از این دشمنان، پاکستان است، زیرا این کشور از ساخته شدن این سد به دست هند (رقیب دیرینه خود) خشنود نیست… دو دشمن دیگر این سد، ایران و ترکمنستان هستند، زیرا این پروژه، سبب کاهش جریان آب به سمت سرزمین‌های آن‌ها میشود» یک ماه بعد از این، خبرگزاری ایسنا
در شهریور ۱۳۹۲ در گزارشی نوشت: «ورود آب به سد دوستی همه ساله از اوایل اسفند شروع میشود و تا پایان اردیبهشت ماه ادامه می‌‌یابد، به گونه‌ای که در سال قبل آب این سد سرریز کرد، اما امسال نه تنها آب سد سرریز نشده، بلکه آبی وارد سد نشده و از ذخیره سال‌های قبل استفاده میشود.» پایگاه عصر انرژی، ماه مهر همان سال گزارش و گفت‌وگویی در این باره منتشر می‌کند آن هم با تیترهای « آیا سد سلما سد دوستی را خشکانده است؟»، «سد سلما ایران را بی آب می‌کند» و می‌نویسد: «ایران و ترکمنستان که در حال حاضر عمده مصرف‌کننده آب هریرود هستند، با احداث این سد مخالفند؛ زیرا ورودی آبِ سد دوستی که توسط این دو کشور روی هریرود احداث شده است را ۷۳ درصد کاهش می‌دهد. در صورت احداث این سد، منبع تأمین آبِ این منطقه (خراسان) از بین می‌رود؛ ولی دولت افغانستان اعلام کرده نسبت به این نگرانی‌ها بی‌توجه است.». انتقادات در آبان ۱۳۹۲ تندتر میشود و به روزنامه‌ها رسید. روزنامه شرق در گزارشی که ششم آبان ۱۳۹۲ منتشر شد در مطلبی با تیتر «خشکی در کمین شرق ایران» که با عناوین دیگری مثل «افغان‌ها مشهد را خشک می‌کنند؟» در رسانه‌ها بازتاب داشت، به نقد سد سلما
می‌رود. ۲۵ آبان ۱۳۹۲، روزنامه جام‌جم هم در گزارشی با تیتر «هریرود به روی مشهدی‌ها بسته میشود»، از قول امیرحسین قاضی‌زاده، نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی درباره سد دوستی می‌نویسد: «از حدود دو و نیم سال پیش، مذاکرات و نامه‌نگاری‌هایی از سوی وزارت امور خارجه با طرف افغان انجام شده که تاکنون بی‌نتیجه بوده است. افغانستان کمبود آب دارد. بنابراین بعید است سد سلما را افتتاح نکند. با این حال در صورت بهره‌برداری، باید به ایران و ترکمنستان خسارت بدهد، اما با توجه به ماجرای هیرمند، بعید می‌دانیم این خسارت پرداخت شود.» اشاره درست و بجای قاضی‌زاده به سد هیرمندی است که با بهره‌برداری از آن در افغانستان، سیستان پرآب تبدیل به بیابان شد و پس از آن هم، هیچگاه موفق به مذاکره منجر به نتیجه بر سر آب با طرف افغان نشدیم.
غفلت سه ساله
پس از سه سال سکوت خبری در رسانه‌ها، به ویژه رسانه‌های داخلی، سد سلما ۱۵ خرداد با حضور نارندرا مودی و محمد اشرف غنی، افتتاح شد. بر خلاف آنچه انتظارش می‌رفت، رسانه‌های داخلی هم به طرز شگفت‌آوری از این پروژه استقبال کردند به طوری که نسخه افغانستان خبرگزاری فارس از قول غفوری، مسئول روابط رسانه‌ای وزارت آب و برق افغانستان نوشت: « سد دوستی افغان- هند ۴۰ درصد از زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کند و تحول شگرفی در کشاورزی و تولید فرآورده‌های زراعتی در این منطقه به وجود خواهد آورد.» در این خبر، هیچ اشاره‌ای به سرنوشت آب ورودی به ایران نشده بود. خبرگزاری تسنیم هم در گزارش دیگری نوشت: «گاهی این اتهامات (دشمنی با ساخت سد) به ظن اینکه با احداث سد سلما جریان آب هریرود به سمت ایران قطع میشود، متوجه دولت ایران هم بوده؛ اتهاماتی که بارها از سوی مقامات هر دو کشور رد شد. مقامات ایرانی بارها در این مورد اعلام کردند که ایران مشکلات خود را تنها از راه دیپلماتیک حل کرده و نیازی به فعالیت تخریبی ندارد و به هیچ عنوان مخالف با ایجاد سد سلما نبوده و نیست.» تسنیم در ادامه گزارش مدعی شد: «کارشناسان و مهندسین سدسازی اعلام کردند با وجود
این که بسیاری از نقاط هریرود آب خروشانی دارد، سد سلما نمی‌تواند مشکلی در جریان ورود آب هریرود به ایران شود.» اشاره‌ای که تسنیم در این گزارش می‌کند به کارشناسان و مهندسانی است که اظهارنظرشان دست کم در اینترنت هیچ سابقه‌ای ندارد. جالب اینجاست که در کم‌کاری رسانه‌های داخلی خبرگزاری اسپوتنیک طعنه‌آمیز تیتر زد: « سد سلما در نزدیکی مرز ایران افتتاح شد» و رسانه «دِ وایر» هندی در بخش دیپلماسی خود به نقل از یکی از دیپلمات‌های ارشد ایران در گفت‌وگو با این رسانه، می‌نویسد: «نگرانی‌های ما درباره جریان رودخانه با توجه به سد سلما همچنان باقی است… ما باید مذاکرات جدی با طرف افغان داشته باشیم.»
