زبان لباس در «بامداد خمار»؛ سفر به دنیای زنان قاجاری در آستانه مدرنیته
سریال «بامداد خمار» به کارگردانی نرگس آبیار، اقتباسی از رمان پرخواننده و ماندگار فتانه حاج‌سیدجوادی است؛ روایتی عاشقانه و تلخ از برخورد دو طبقه‌ی اجتماعی در تهران قدیم.
به گزارش هفت صبح با بازسازی فضای اوایل دوران پهلوی و اواخر قاجار، نه تنها داستانی احساسی را به تصویر می‌کشد، بلکه از خلال طراحی صحنه و لباس، تصویری تاریخی از سبک پوشش و فرهنگ بصری آن دوران ارائه می‌دهد.
طراحی لباس این سریال بر عهده‌ی پگاه ترکی بوده است که با جزئی‌نگری و دقت تاریخی، توانسته پیوندی میان تجملات قاجاری و نشانه‌های تغییر در دوران نوپای پهلوی برقرار کند.
جلوه‌ی قاجار در «بامداد خمار»
دوران قاجار، عصر تضاد میان شکوه سنتی و شکل‌گیری نخستین نشانه‌های مدرنیت بود. لباس زنان در این دوره ترکیبی از پارچه‌های فاخر مانند ابریشم، مخمل و ترمه، همراه با گلدوزی‌های ظریف، منجوق‌دوزی و نخ‌های زرین و سیمین بود. زنان در خانه پیراهن‌های بلند، چین‌دار و چندلایه بر تن می‌کردند و بیرون از خانه با چادر، روبنده و یقه‌های بسته ظاهر می‌شدند.
طراحی لباس در «بامداد خمار» با الهام از همین ویژگی‌ها، در تلاش است که مرز میان ظرافت و نجابت زنانه‌ی قاجاری را حفظ کند. در لباس محبوبه، دختر خانواده‌ای اعیان، استفاده از پارچه‌های براق و تزئینات دقیق، نشانه‌ای از جایگاه طبقاتی اوست، در حالی‌که لباس رحیم و زنان طبقات پایین‌تر جامعه با رنگ‌های ساده‌تر و بافت‌های زمخت‌تر دوخته شده‌اند، تضادی که عمق طبقاتی داستان را آشکار می‌کند.
طبقه و ظرافت؛ زبان لباس در تاریخ
در ایران قاجار، لباس‌ها خود روایتگر جایگاه اجتماعی بودند. زنان طبقات بالا با پارچه‌های سنگین، جواهرات ظریف و تزئینات پرکار از دیگران متمایز می‌شدند. این تفاوت در سریال نیز به‌خوبی حفظ شده است. طراح لباس با بهره‌گیری از پوشش‌های چندلایه، رنگ‌های اشرافی و تزئینات دقیق، توانسته زبان طبقه را در قالب لباس بازآفرینی کند. این دقت تاریخی به بیننده اجازه می‌دهد تا بدون نیاز به توضیح کلامی، تفاوت دنیای محبوبه و رحیم را درک کند.
آرایش و زیبایی بی‌جنسیت در ایران قاجار
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های بازنمایی این دوره، پرداختن به مفهوم زیبایی بی‌جنسیت در ایران قاجار است. در آن زمان، زنان از آرایشی با عنوان «هفت قلم آرایش» بهره می‌بردند: حنا برای رنگ مو و دست، سرمه برای چشم، سفیداب برای روشن‌کردن چهره، خال سیاه برای تأکید بر زیبایی و ابروهای پیوسته و کمانی. نکته‌ی جالب آن است که بسیاری از این عناصر، میان مردان نیز رواج داشتند؛ به همین دلیل، در پرتره‌ها تشخیص زن از مرد تنها از طریق لباس ممکن بود. در سریال «بامداد خمار»، هرچند بازسازی لباس‌ها به اصالت تاریخی نزدیک است، اما چهره‌پردازی‌ها با معیارهای زیبایی امروز تطبیق یافته‌اند، تصمیمی آگاهانه که میان وفاداری به تاریخ و سلیقه‌ی بصری مخاطب معاصر تعادل ایجاد می‌کند.
میان تاریخ و امروز؛ انتخابی هنری و مخاطب‌محور
در نهایت، باید پذیرفت که طراحی لباس در یک سریال تاریخی، بیش از بازسازی، نوعی بازتفسیر است. «بامداد خمار» با بهره‌گیری از بافت تاریخی پوشش زنان قاجاری و افزودن عناصر قابل‌قبول برای چشم بیننده‌ی امروزی، توانسته پلی میان دو جهان بسازد: جهان سنتی محبوبه و جهان مدرن تماشاگر.
اگرچه چهره‌پردازی‌ها از اصالت فاصله گرفته‌اند، اما در منطق سینمایی امروز، جذابیت بصری و ارتباط عاطفی با مخاطب، گاهی مهم‌تر از بازسازی دقیق تاریخی است. طراحی لباس پگاه ترکی در این اثر، در عین وفاداری به روح زمانه‌ی قاجار، یادآور این نکته است که لباس، فقط پوشش نیست، روایتگر تاریخ، طبقه و احساس است.
