قصرهای قاجاری در منطقه سبز تهران

هفت صبح، حمیدرضا خالدی|  اگر ساکن شرق تهران هستید، منطقه 13 می‌تواند بهترین گزینه برای طبیعت‌گردی و گشت‌وگذار یک روزه برای شما و خانواده‌تان باشد. محله‌ای که دارای 4 ناحیه و 13 محله است. این محله مراکز نظامی، صنعتی و تجاری متعددی دارد که به همین دلیل روزانه جمعیتی بالغ بر10هزار نفری در آن تردد دارند. از جمله مشکلات برخی از محله‌های این منطقه وجود پادگان‌های نیروی هوایی است که ترافیک سنگینی را ایجاد می‌کند. 

با توجه به گفته‌های رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری پایتخت مساحت کلی پادگان نیروهوایی را 245 هکتار تخمین زده‌اند که تقریبا 20 درصد این منطقه را از آن خود کرده است. این منطقه دارای جاذبه‌های دیدنی و تاریخی بسیار زیادی بوده و از قدمت تاریخی بالایی نیز برخوردار است. پارک جنگلی سرخه‌حصار از جمله شاخصه‌های دیدنی و تفریحی اطراف این منطقه است.

   تبدیل از منطقه‌ای نظامی به مسکونی

تا پایان سلطنت پهلوی اول، هنوز کسی در این منطقه ساکن نشده بود و این منطقه همچنان محدوده‌ای نظامی تلقی می‌شد. ساکنین ابتدایی این منطقه را نیز افسران نیروی هوایی تشکیل داده بودند. محله نیروی هوایی نسبت به اکثر محله‌های منطقه از بافت شهری بسیار خوبی برخوردار است. در دوره پهلوی دوم زمین‌های این منطقه که غالبا به فرزندان وثوق‌الدوله اختصاص داشتند، تفکیک و قطعه‌بندی شدند و بیشتر آنها به کارکنان نیروی هوایی ایران داده شد.

به این‌ترتیب محله نیروی هوایی شکل گرفت. پیش از این نیز محله صفا در غرب منطقه ساخته شده بود. اراضی این منطقه در اواخر دهه بیست صاحبی نداشت، لذا برخی از مهاجران به این محدوده می‌آمدند و بدون مجوز و خرید زمین‌ها به ساخت خانه می‌پرداختند. به‌همین دلیل، این محله به مفت‌آباد شهرت پیدا کرد.   تهران‌نو هم از محله‌های خوب این منطقه است که در شرق منطقه واقع شده است. اراضی این محله نیز متعلق به فرزندان وثوق‌الدوله بودند. نام بیشتر خیابان‌های این محله مزین به نام شاعران ایران‌زمین است.

   منطقه‌ای به قدمت قاجاریه

اما شاید جالب باشد که بدانید این منطقه با به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار و ساخت کاخ‌هایی به فرمان او، اسم و رسمی یافت. قصر دوشان‌تپه در بیرون از منطقه سیزده و در شرق بزرگراه شهید عباس دوران امروزی قرار داشت. ترک زبانان زمان قاجار به ارتفاعات شرق تهران که دارای خرگوش‌های بسیاری بود دوشان تپه می‌گفتند. این منطقه جزو املاک خاندان بزرگ بیاتی به‌شمار می‌رفت. امروزه این محدوده در مجموعه‌های نظامی شرق تهران واقع است.

این قصر شامل باغ و عمارت زیبایی بود که بر فراز تپه‌ای ساخته شده بود. البته ناصرالدین شاه که به شکارگاه‌های این منطقه بسیار علاقه‌مند بود، به ساخت یک قصر بسنده نکرد. او دستور ساخت قصر دیگری را در همان حوالی داد که به قصر فیروزه معروف است. میرزا مهدی‌خان شقاقی، طراح و شیر جعفرخان، معمار این بنا بودند. امروزه بخشی از شرق بزرگراه بسیج به منطقه قصر فیروزه معروف است. بنای این قصر نیز در محدوده مناطق نظامی شرق بزرگراه شهید دوران امروزی قرار داشت.

کار احداث این قصر در سال ۱۲۸۷ هجری آغاز شد و اتمام آن چهار پنج سالی به درازا کشید. در ۱۳۰۲ هجری نیز ناصرالدین شاه دستور داد قصر دیگری در سرخه‌حصار بسازند که آن را قصر یاقوت نامید. از تمام اینها گذشته، دوشان تپه از جمله دروازه‌های قدیمی پایتخت است و آن طور که در کتاب تاریخ طهران آمده است این روستای خوش آب و هوا فاصله بسیاری با ارگ شاهی در آن زمان داشت و علاوه بر آن حد و مرز تهران را تعیین می‌کرد.

   اولین کارخانه برق به نام ژاله

در سال ۱۳۱۷ شمسی نخستین کارخانه برق دولتی با نام ژاله (محله صفای امروزی) راه‌اندازی شد. تجهیزات این کارخانه را از شرکت اشکودای کشور چکسلواکی خریده بودند. بعدها تجهیزات بیشتری به این کارخانه آوردند. قرار بود برق این کارخانه برای روشنایی گذرگاه‌ها و سپس منازل استفاده شود. محل این کارخانه در ضلع شمال شرقی میدان شهدای امروزی قرار داشت که امروز هم شرکت برق منطقه‌ای تهران در آن واقع است.

درست به خاطر این اظهار وجود کارخانه برق است که  موزه صنعت برق نیز در این مجموعه ساخته شد. این موزه در ۱۳۷۴ راه‌اندازی شد که در آن، اسناد و اشیا برق از حدود ۱۲۰ سال پیش، به همراه پیشرفت‌های این صنعت در ایران در معرض دید عموم قرار گرفته است. تقریبا همزمان با این کارخانه، کارخانه هواپیماسازی شهباز نیز در این محدوده (محله نیروی‌هوایی امروزی) راه‌اندازی شد.  

   میدان امام حسین و شهرستانی

علاوه بر این، میدان امام حسین(ع) و بازار شهرستانی به‌عنوان یک فضای شهری و یک پهنه فعالیتی مهم با پتانسیل‌های فرامنطقه‌ای در ابتدای محور دماوند قرار دارند و نقش غیرقابل انکاری در قسمت غربی منطقه ۱۳ برعهده دارند.

 گورستان ممنوعه

از جمله دیدنی‌های شهر تهران که در این منطقه قرار دارد  گورستان ممنوعه واقع در محله دولاب است. این گورستان قدیمی رازهای زیادی در دل خود دارد و گورهای افراد مشهور در آن قرار گرفته است. نکته جالب این گورستان اداره آن به وسیله کشورهای ایران، ایتالیا و فرانسه است و معمولا قبرهای افراد معروف و یا گمنام خارجی در آن قرار دارد.

   سرخه حصار، نگینی با ثبت جهانی

از منحصر به فردترین ویژگی‌های منطقه 13 تهران، پارک بزرگ جنگلی سرخه‌‌حصار است که یکی از قدیمی‌ترین شکارگاه‌های ایران محسوب می‌شود و اولین مجموعه گیاهی ایران است که به ثبت جهانی رسیده است. این پارک جنگلی دارای پوشش گیاهی و جانوری متنوعی بوده و فضای خوبی را برای گذراندن اوقات فراغت ساکنین تهران فراهم را می‌کند.

   زیستگاهی بی‌نظیر برای جانوران در دل پایتخت

بعد از سرخه حصار، بی‌شک پارک ملی خجیر یکی از مهمترین منابع طبیعی و گردشگری این منطقه محسوب می‌شود. پارکی که بخشی از منطقه حفاظت شده جاجرود است. از سالیان پیش از این پارک به عنوان اولین منطقه شکار ممنوع ایران یاد می‌شده. پارک خجیر هم مانند سرخه‌حصار، از پوشش گیاهی و جانوری متنوع و جذابی تشکیل شده و فاصله زیاد این پارک با شهر تهران، باعث شده که تقریبا بکر و دست‌نخورده بماند.

   مجموعه گل و گیاه سرخه حصار

از دیگر خصوصیات منطقه 13 تهران، مجموعه گل و گیاه و مزرعه گیاهان دارویی است که در بزرگراه یاسینی و در کنار پارک جنگلی بزرگ سرخه حصار قرار دارد. این مزرعه سال1394 به همت اداره فضای سبز شهرداری منطقه 13 و با هدف آشنایی شهروندان با گیاهان دارویی داخل بوستان جنگلی سرخه‌حصار دایر شده و بیش از 200‌گونه انواع گیاهان دارویی در کرت‌های جداگانه آن کشت شده ‌است.

بازدید از این مزرعه هم فال و هم تماشاست؛ چون علاوه بر حضور در مزرعه سرسبز و زیبا، شما می‌توانید با راهنمایی کارشناسان، با خواص انواع گیاهان دارویی از جمله گل گاوزبان، بابونه، آویشن، بارهنگ، رازیانه و... آشنا ‌شوید و طرز تهیه دمنوش‌های دارویی و ترکیبات ثانویه از جمله عرقیات گیاهی را یاد بگیرید.