شمارش معکوس برای آب تهران

هفت صبح، سارا خادمی|  وضعیت آب مصرفی تهران به حدی بحرانی است که کارشناسان رسما اعلام کرده‌اند؛ اگر تا پایان پاییز بارشی رخ ندهد و سدها خالی بمانند، تهران ناچار به عبور از مرحله‌ای خواهد شد که تنها با تخلیه موقت بخشی از جمعیت می‌توان از آن گذر کرد! جمله‌ای که رئیس جمهور نیز آن را تایید و عملا اعلام کرد: «اگر تا آذرماه در تهران باران نبارد باید آب را جیره‌بندی کنیم؛ اگر باز هم نبارید باید تهران را خالی کنیم»! وضعیت سدهای تهران که امروز بیش از 14 میلیون جمعیت را در خود جا داده اصلا خوب نیست.

این سدها بیش از ۷۰ درصد منابع آب این شهر را تامین می‌کنند و بقیه آب مورد نیاز نیز از چیزی حدود ۷۰۰ حلقه چاه آب شرب تامین می‌شود. در همین زمینه محسن اردکانی مدیرکل آبفای استان تهران، نیز اعلام کرده که ذخایر سدهای پنج‌گانه تهران به کمترین میزان طی ۶۰ سال اخیر خود رسیده و پرشدگی سدهای تهران بدون احتساب سد طالقان به ۵درصد رسیده است. 

این آمار وقتی معنادارتر می‌شود که بدانیم در سال آبی ۱۴۰۴–۱۴۰۳ تنها ۱۵۹میلی‌متر بارندگی در استان تهران ثبت شده که در یک قرن گذشته بی‌سابقه است، ضمن آنکه در مهر و آبان امسال حتی یک میلی‌متر باران نیز در تهران نباریده، درحالی‌که میانگین بلندمدت بارش در این دوره حدود ۳۰میلی‌متر بوده است.

   تکلیف تهران چه می‌شود؟

حالا بعد از پخش این سلسله اخبار به شدت ناخوشایند، شاید مهمترین سوالی که مطرح شود این باشد که اگر این بازه زمانی هم بگذرد و شاهد خالی‌شدن کامل سدها و آب‌دهی برخی چاه‌های شرب هم کاهش پیدا کند، آنوقت تکلیف شهروندان این کلانشهر کشور چیست؟ سوالی که داریوش مختاری - کارشناس ارشد مدیریت منابع آبی به آن همان پاسخی را می‌دهد که مسعود پزشکیان داد: باید شهر تخلیه شود! 

به گفته وی در چنین شرایطی، توزیع آب موجود باید با دقت و اولویت انجام شود؛ مصارف اضطراری مانند بیمارستان‌ها، آتش‌نشانی‌ها و مراکز پرخطر در اولویت نخست قرار دارند. وی نیز مانند بسیاری دیگر از کارشناسان معتقد است که  بحران از جایی آغاز شد که حریم شهرها توسعه یافت، تراکم‌فروشی بی‌رویه رواج گرفت و شهرداری‌ها در قالب طرح‌های جامع و تفصیلی مورد تصویب شورایعالی شهرسازی و معماری، مجوزهایی را صادر کردند که مبنای آن، مصوبات کمیسیون ماده ۵ و سیاست‌های کلان شهرسازی بود.

تصمیم‌گیری‌هایی که نتیجه، رشد بی‌رویه جمعیت و بارگذاری سنگین بر منابع محدود آبی پایتخت بود. قضیه به حدی جدی است که از همین حالا آبرسانی با تانکرمطرح شده است. ضمن آنکه به گفته مختاری، شهروندانی که امکان خروج از تهران را دارند نیز می‌توانند با کاهش بار جمعیتی شهر به مدیریت بحران کمک کنند. 

 کارشناسان همچنان امیدوارند

مختاری اما باز هم مدعی است که حتی در شرایط بحرانی یاد شده نیز هرچند با دشواری زیاد، امکان عبور موقت از بحران وجود دارد. وی با تاکید بر اینکه شرکت آب و فاضلاب استان تهران می‌تواند با مدیریت توزیع و استفاده هدفمند از منابع زیرزمینی، بحران را به‌صورت موقت کنترل کند، گفت: با این حال، باید بررسی دقیقی انجام تا مشخص شود آیا منابع آب چاه‌ها می‌توانند دوره‌ کم‌بارشی و نبود جریان رودخانه‌ها را جبران کنند یا نه.

با تمام این تفاصیل، با توجه به گستره ۹۵۰ کیلومترمربعی کلانشهر تهران، این کار بسیار دشوار است و مناطق وابسته به آب سدها نخستین مناطقی خواهند بود که مشمول تخلیه موقت می‌شوند. ولی به هر حال می‌شود از این شرایط عبور کرد. مختاری اما معتقد است که برای آینده، ضروری است شهرداری‌ها صدور هرگونه پروانه ساختمانی جدید را متوقف کنند و شرکت آب و فاضلاب نیز از صدور مجوز انشعاب جدید برای چند دهه آینده خودداری کند.

   بحرانی نه، فوق بحرانی!

علی بیت‌اللهی؛ کارشناس بحران و مدیر بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اینکه معتقد است وضعیت آب تهران در شرایط«فوق‌بحرانی» است اما تخلیه شهر را راهکار مناسب و ممکنی نمی‌داند. به گفته وی باید دو رویکرد حداقلی اما ضروری یعنی «صرفه‌جویی همگانی» و «استفاده از چاه‌های اطراف تهران» در صدر همه تصمیم‌گیری‌ها باشد.

یعنی علاوه بر اینکه، کاهش مصرف آب در تمامی بخش‌ها از جمله مصارف خانگی، کارگاه‌ها، واحدهای تولیدی، کشاورزی و سایر حوزه‌هایی که از آب شرب استفاده می‌کنند، باید به‌طور جدی دنبال شود، بلکه بخشی از چاه‌های آب کشاورزی اطراف تهران باید به شبکه آب شرب و بهداشتی پایتخت متصل شوند تا بخشی از کمبود جبران شود.  وی معتقد است که سخنان رئیس‌جمهور در مورد انتقال پایتخت صرفا یک هشدار جدی بوده و نه یک اقدام عملی؛ چرا که تخلیه جمعیت ۱۰ تا ۱۵میلیون نفری، حتی به‌صورت جزئی، امکان‌پذیر نیست.

اولا این جمعیت قابل انتقال نیست و ثانیا مقصدی برای انتقال وجود ندارد؛ چرا که مناطق دیگر کشور نیز با بحران کم‌آبی مواجهند و از نظر منابع آبی شرایط مناسبی ندارند. بنابراین، تخلیه تهران بیشتر جنبه هشدار داشته است، زیرا براساس جدیدترین آمار رسمی شرکت مدیریت منابع آب ایران، تا اواسط پاییز امسال، ۱۹ استان کشور به‌دلیل «بارش صفر مطلق» گستره‌ای از خشکسالی بی‌سابقه در پاییز را در کل کشور به تصویر کشیده‌اند و تخلیه تهران، می‌تواند منجر به تشدید بحران آب در دیگر استان‌های کشور شود.

 تجربه دیگر کشورها

اما شاید بد نباشد که بدانید، ما اولین کشوری نیستیم که بحران کم آبی را تجربه می‌کنیم. در طول تاریخ کشورهای زیادی بوده‌اند که با چنین بحرانی دست به گریبان شده‌اند و با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه، فناوری‌های نوین و مشارکت مردمی، توانسته‌اند هم از بحران عبور کنند و هم به الگوهای جهانی در مدیریت منابع آب تبدیل شوند. کشورهای زیر مثال‌های موفقی در این زمینه محسوب می‌شوند:

 سنگاپور، کشوری بدون منابع طبیعی آب، با اجرای برنامه «NEWater» به معنای «آب بازیافتی» توانست فاضلاب شهری را به آب آشامیدنی تبدیل کند و وابستگی خود به واردات آب را به کمتر از ۵۰ درصد برساند. رژیم اسرائیل با بازچرخانی بیش از ۸۵ درصد فاضلاب و توسعه آبیاری قطره‌ای، بهره‌وری آبی در کشاورزی را به بالاترین سطح جهانی رسانده است.

 هلند با ساخت زیرساخت‌های مقاوم در برابر سیلاب و طراحی شهرهای تطبیق‌پذیر با تغییرات اقلیمی، توانسته است با وجود قرار داشتن بخش زیادی از خاک خود در زیر سطح دریا، امنیت آبی را حفظ کند. استرالیا پس از خشکسالی هزاره، ساختار حکمرانی آب را اصلاح کرد و با تخصیص بازارمحور، بازچرخانی و آموزش عمومی، مصرف آب را به‌طور چشمگیری کاهش داد.تجربه این کشورها نشان می‌دهد که عبور از بحران آب، هرچند دشوار، اما ممکن است. 

   چند راهکار خلاصه

با این حال، همانطور که کارشناسان عنوان کرده‌اند، آنچه در عمل مشاهده می‌شود، ادامه رویه مصرف نادرست آب شرب در خانه‌ها، فضاهای سبز سطح شهر، مراکز صنعتی و کارگاهی است.در چنین شرایطی به نظر می‌رسد مهم‌ترین اقدام کوتاه‌مدت، استفاده خردمندانه از منابع موجود است. از جمله این اقدامات می‌توان به کاهش تلفات آب در شبکه‌های توزیع شهری، ترمیم نشت‌ها و فرسودگی خطوط انتقال (به‌عبارتی کاهش «آب به‌حساب نیامده») و بهره‌گیری از منابع نامتعارف در دسترس مانند پساب‌ها و آب‌های خاکستری – با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی و برای مصارفی مانند آبیاری فضای سبز – اشاره کرد. از سوی دیگر، کارشناسان معتقدند که نصب تجهیزات کاهنده مصرف در منازل و اماکن عمومی و اعمال محدودیت‌های موقت بر مصارف غیرضروری نیز می‌تواند به عنوان راهکارهایی موثر و البته کوتاه‌مدت مورد استفاده قرار گیرد.