هفت صبح، رها قویدل | چند سال پس از تجربه آموزش مجازی در دوران کرونا، تعطیلیهای پیدرپی دانشگاهها با دلایلی همچون آلودگی هوا بار دیگر زنگ خطر افت کیفیت آموزش عالی را به صدا درآورده است. هشداری که حالا با اظهارات وزیر علوم درباره پیامدهای این تعطیلیها، جدیتر از گذشته مطرح میشود. او چند روز پیش اشاره داشته که تعطیلیها تاثیر خودش را بر آموزش هم میگذارد و ممکن است با نسلی کمسواد مواجه شویم. حالا در شرایطی که هر از چندگاهی بخشی از آموزش دانشگاهی یا به فضای مجازی منتقل میشود یا با وقفههای مکرر روبهرو است،
نتایج آزمونهای بینالمللی سنجش کیفیت آموزش مانند تیمز و پرلز نیز از کاهش سطح یادگیری و تضعیف مهارتهای پایه خبر میدهند؛ روندی که ریشههای آن به سالهای آموزش غیرحضوری و بیثباتی آموزشی بازمیگردد. کاهش تعامل استاد و دانشجو، حذف یا کمرنگ شدن آموزشهای عملی و آزمایشگاهی و عادیشدن حضورهای صوری در کلاسها، تصویری نگرانکننده از آینده آموزش عالی ترسیم میکند، آیندهای که اگر این مسیر اصلاح نشود، باعث میشود تا نسل بعدی دانشجویان و فارغالتحصیلان با ضعفهای دانشی و مهارتی عمیقتری وارد جامعه و بازار کار شوند! روندی که میتوان از آن به عنوان «سوادکشی در دانشگاهها» یاد کرد!
تفاوت درس خواندن در ایران و خارج در رشتههای مختلف
تفاوت درس خواندن در ایران و خارج از کشور در رشتههای مختلف به عوامل متعددی مانند سیستم آموزشی، امکانات پژوهشی، شیوههای تدریس و ارتباط با صنعت بستگی دارد. در ایران، تاکید بیشتری بر آموزش تئوری و حفظیات وجود دارد، در حالی که در بسیاری از دانشگاههای خارجی، روشهای عملی، پروژهمحور و تحقیقاتی بیشتر مورد توجه قرار میگیرد. برای مثال، در رشتههای مهندسی و پزشکی، دانشگاههای خارجی معمولاً تجهیزات بهروزتر، فرصتهای کارآموزی گستردهتر و ارتباط بیشتری با صنعت دارند، در حالی که در ایران، به دلیل محدودیتهای مالی و تحریمها، برخی از این امکانات کمتر در دسترس است.
از سوی دیگر افزایش بیرویه دانشگاهها نیز، پیامدهای منفی فراوانی را به همراه دارد. پیامدهایی از جمله کاهش کیفیت آموزش، افزایش عرضه نیروی کار دارای مدارک دانشگاهی و کاهش تقاضا برای تحصیل در دانشگاهها و... از سویی در کلاسهایی که اکثر دانشجویان سطح علمی پایینی دارند، امکان ارائه آموزش با کیفیت بالا وجود ندارد، زیرا نه استادان میتوانند مطالب پیشرفته تدریس کنند و نه دانشجویان قادر به درک آنها هستند. امروزه بسیاری از دانشگاهها بدون کنکور و حتی در میانه ترم، اقدام به پذیرش دانشجو میکنند. بسیاری از دانشگاههای غیرانتفاعی و پیام نور، به دلیل کاهش جمعیت جوان و استقبال کمتر از تحصیلات تکمیلی با مشکل کمبود دانشجو مواجه شدهاند.
همچنین، در رشتههای علوم انسانی، دانشگاههای خارجی معمولا بر مباحث بینفرهنگی، روشهای تحقیق کیفی و آزادی بیان بیشتری تاکید دارند، در حالی که در ایران برخی موضوعات ممکن است با محدودیتهای بیشتری مواجه شوند. حالا به این عوامل میتوان عاملی مانند آلودگی هوا که باعث تعطیلی دانشگاهها و کلاسهای آموزشی میشود را نیز اضافه کرد. همانطور که سیمایی صراف، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری چند روز قبل در مراسمی گفته بود؛ هر روز تعطیلی به دلیل آلودگی چند همت ضرر به ما وارد میکند. این تعطیلیها تاثیر خودش را بر آموزش هم میگذارد و ممکن است با نسلی کمسواد مواجه شویم. اظهاراتی که میتواند زنگ خطری باشد برای آینده دانشگاهها و آموزش کشور.
نقش تودهای شدن آموزش عالی در کاهش ارزش مدارک دانشگاهی
اما چرا تعطیلیها، میتواند عاملی باشد برای کاهش سطح سواد دانشجویان؟ سوالی که علی بهشتینیا، کارشناس آموزش، درپاسخ به آن به «هفتصبح» میگوید: «بیشتر این تعطیلیها در واقع به معنای تعطیلی کلاسها نیست بلکه مجازی شدن آنها است. از طرفی آموزش در محیطهای مجازی هنوز به یک استاندارد و چارچوب معقول نرسیده و هرچه کلاسها حضوریتر باشند، میزان تعامل، گفتوگو و در نهایت کیفیت یادگیری افزایش پیدا میکند.»
به گفته او، گفتوگوهای رودررو در کلاسهای حضوری نقش مهمی در شکلگیری نتایج بهتر آموزشی دارند؛ امکانی که در آموزش مجازی بهدرستی محقق نمیشود.
او با اشاره به وضعیت فعلی کلاسهای آنلاین میگوید که در بسیاری از موارد، حضور دانشجو در کلاس صرفا «تیکی» است؛ دانشجو در خانه حضور دارد و تنها با ثبت حضور، عملا در کلاس محسوب میشود، بدون آنکه مشارکت واقعی داشته باشد. حتی اگر استاد چند بار حضور و غیاب کند، باز هم امکان اطمینان از مشارکت فعال دانشجو وجود ندارد.اتفاقی که باید در فرآیند آموزش رخ دهد، در شرایط حضوری بهمراتب بهتر از آموزش مجازی شکل میگیرد. بهشتینیا در عین حال تاکید میکند: «برتری آموزش حضوری، مشروط به استاندارد بودن کیفیت آموزش است. دانشجو باید این اطمینان را داشته باشد که استاد در کلاس «حرفی برای گفتن» دارد.»
تغییر مسیر از حضوری به آنلاین
از سویی دیگر این کارشناس حوزه آموزش معتقد است که بخشی از دانشگاهها و حتی برخی اعضای هیئت علمی، جذابیت و توان علمی گذشته را ندارند و همین مسئله باعث شده دانشجویان برای کسب اطلاعات، بیش از کلاس درس به فضای مجازی و اینترنت رجوع کنند.او توضیح میدهد: «بسیاری از دانشجویان، بهویژه در حوزههایی مانند مسائل مالی، بورس یا مهارتهای کاربردی، بهصورت هدفمند در فضای مجازی جستوجو میکنند، دوره میبینند و احساس نیاز چندانی به حضور در کلاسهایی ندارند که محتوای آنها تکراری یا عقبتر از دانش روز است.»
با این حال، او تاکید میکند که حتی در چنین شرایطی نیز آموزش حضوری، بهویژه در رشتههای تعاملی، اثرگذاری بیشتری دارد.بهشتینیا با اشاره به محدودیتهای پلتفرمهای آموزشی مجازی میگوید: «این فضاها امکان ایجاد محیطهای تعاملی واقعی را فراهم نمیکنند. بهعنوان مثال، آموزش واحدهای عملی مانند تشریح در دانشگاههای علوم پزشکی یا نقشهکشی در رشتههای فنی و مهندسی، در بستر مجازی عملا امکانپذیر نیست و این مسئله یکی از نقصهای جدی آموزش آنلاین به شمار میرود.»
او در ادامه به پیامدهای تعطیلیهای مکرر آموزشی اشاره میکند و میگوید: «مجموعه این شرایط، نوعی شلختگی و آشفتگی در نظام آموزش ایجاد کرده است. دانشجو و دانشآموز دیگر نمیدانند برنامه آموزش دقیقا چگونه پیش میرود؛ یک روز تعطیلی مناسبتی، روز دیگر تعطیلی به دلیل آلودگی هوا، سرما یا مناسبتهای مختلف، و در نهایت بینظمیای که آثار آن در رویدادهایی مانند عقبافتادن کنکور بهوضوح دیده میشود.»
دانشگاههای سهلالوصولتر
در گذشته چنین حجمی از تعطیلیها وجود نداشت و دانشگاهها و مدارس نظم آموزشی مشخصتری داشتند. این را بهشتینیا میگوید و در ادامه توضیح میدهد، این حجم از تعطیلات باعث کم شدن حساسیت دانشجوها نسبت به کلاسها میشود کمااینکه امروز هم سختگیری دانشگاهها کاهش یافته و هم حساسیت دانشجو نسبت به حضور در کلاس کمتر شده است.
این کارشناس آموزش به موضوع اخراج برخی اساتید هم اشاره میکند و معتقد است که این مسئله نیز بر کاهش کیفیت و جذابیت کلاسهای حضوری بیتاثیر نبوده است: «حذف اساتید شاخص، بهویژه در رشتههای علوم انسانی، اشتیاق دانشجویان برای حضور در کلاسهای حضوری را کاهش داده و اگر این روند کمتر بود، استقبال از کلاسهای درس نیز میتوانست بیشتر باشد.»
وابستگی برخی حوزهها به فضای فیزیکی آموزش
موضوع آموزش مجازی از دوران کرونا بهطور جدی وارد نظام آموزشی شد و از همان زمان، به دلیل تداوم این شیوه آموزش و حتی برگزاری امتحانات بهصورت آنلاین، امکان بررسی و استخراج آمارهای مختلف از آن فراهم شد.به گفته پروین طالبیان، کارشناس آموزش، نتایج بررسیها بهروشنی نشان میدهد که هم کیفیت آموزش و هم میزان سواد دانشگاهیان و حتی دانشآموزان با کاهش قابلتوجهی مواجه شده است؛ موضوعی که امروز در نتایج آزمونهای بینالمللی نیز بازتاب پیدا میکند.
طالبیان در گفتوگو با «هفتصبح» تاکید میکند که کاهش سطح یادگیری و افت سواد، در حال حاضر کاملا قابل مشاهده است و آموزش مجازی بهطور مستقیم کیفیت آموزش را تحت تاثیر قرار میدهد.
به گفته او، نتایج نظرسنجیها، دیدگاه اساتید و حتی نظر خود دانشجویان، همگی بهصورت واضح این مسئله را تایید میکنند؛ چراکه فضای واقعی کلاس درس در بسیاری از رشتهها وجود ندارد.این کارشناس آموزش با اشاره به ماهیت رشتههایی مانند پزشکی و مهندسی میگوید: «این حوزهها بهطور جدی به فضای فیزیکی و آزمایشگاهی وابستهاند و حذف یا کمرنگ شدن این فضا، آسیبهای جدی به آموزش وارد میکند. هرچند برخی دانشگاهها تلاش میکنند مانع از حذف کامل آموزش حضوری شوند، اما در عمل، بهویژه در رشتههای مهندسی، دانشجویان بیش از سایر گروهها تحت تاثیر تعطیلیها و آموزش مجازی قرار میگیرند.»
طالبیان معتقد است که آثار این روند در آینده نیز بهطور جدی خود را نشان خواهد داد. دانشآموزانی که دوران مدرسهشان تحت تاثیر کرونا بوده، با پایههای آموزشی ضعیفتر وارد مقاطع بالاتر شدند و این ضعف بهتدریج در نظام آموزش بازتولید میشود. او تاکید میکند که با تداوم رویکرد آموزش مجازی در دانشگاهها، همچنان شاهد تاثیر منفی آن بر کیفیت آموزش و سطح یادگیری خواهیم بود.
بدین ترتیب با توجه به بررسیهای کارشناسان این حوزه، به نظر میرسد تعطیلیهای مکرر دانشگاهها و جایگزینی ناقص آموزش حضوری با آموزش مجازی، اثر قابلتوجهی بر کیفیت یادگیری و مهارتهای عملی دانشجویان گذاشته است. تاثیری که میتواند در آینده کشور و توسعه آن موثر باشد چرا که اگر این روند ادامه پیدا کند، نسل آینده دانشگاهیان با ضعفهای دانشی و مهارتی وارد جامعه و بازار کار میشود. بنابراین بهتر است از همین حالا به فکر اصلاح این ساختار و بازگرداندن استانداردهای آموزشی و ارتقای تعامل استاد و دانشجو باشیم که اگر در این زمینه به فکر نباشیم، نمیتوانیم انتظار آیندهای روشن و کشوری توسعه یافته را داشته باشیم.
