خسارت دوران جنگ را چگونه و از کجا بگیریم؟
بررسی تلفن‌های ضروری، پایگاه‌های بحران، چگونگی اعلام خسارت و جزئیات بسته‌های حمایتی
هفت صبح| آخرین شب جنگ بود. صدای پدافند هوایی یک‌ریز در آسمان تهران شنیده می‌شد، هنوز کسی نمی‌دانست آیا آتش‌بس واقعا نزدیک است یا نه. خیابان‌های شهر خلوت و بیشتر مردم، در خانه مانده بودند. مجید رضایی هم یکی از آنها بود. مردی میانسال، معاون شعبه یکی از بانک‌های تهران، ساکن محله سیدخندان.
ساعاتی قبل‌تر خانواده را جایی که گمان می‌کرد امن‌تر است، خارج از تهران و نزد خانواده پدری گذاشته و خود تنها به تهران بازگشته بود تا صبح روز بعد سر کار حاضر باشد. شب را در سکوت خانه می‌گذراند؛ پای تلویزیون، اخبار را دنبال می‌کرد، با موبایلش پیگیر آخرین خبرها بود و گاهی از پنجره نگاهی به بیرون می‌انداخت و رد زرد و قرمز پدافندهایی را دنبال می‌کرد که یک‌ریز شلیک می‌کردند. نزدیک نیمه‌های شب بود که صدای انفجار آمد؛ کوتاه، سنگین، کوبنده. موج انفجار، شیشه‌های پذیرایی را مثل برگ‌های خشک پاییزی به زمین ریخت.
دیوار گوشه سالن ترک برداشت. بخشی از گچ سقف ریخت و پنجره اتاق شکست. صبح روز بعد، سر کار نرفت. نه فقط آقای رضایی که صدها نفر دیگر در همان محله و دیگر محله‌های مرکزی و جنوبی و شرقی تهران. یک سؤال در ذهن داشتند: «چه کسی قرار است این خسارت را جبران کند؟»
جبران خسارت‌ها به عهده کیست؟
کسانی که جنگ هشت‌ساله ایران و عراق را به یاد دارند، می‌دانند اگر خسارتی وارد می‌شد از بسیج و مسجد محل بلافاصله می‌آمدند تا آن را ثبت و ضبط کنند و خسارت‌های جزئی مانند شکسته شدن شیشه‌ها را بلافاصله جبران می‌کردند. سال‌هایی که جنگ فقط در مرزها رخ می‌داد، تصور اینکه یک موشک بتواند وسط شهر را بلرزاند، دور از ذهن بود. اما حالا تهران و بسیاری از دیگر شهرهای ایران هم صدای جنگ را شنیده اند. وقتی پای خسارت به خانه و زندگی مردم وسط می‌آید، دیگر فقط بحث همدردی و تسلیت نیست. این‌بار صحبت از مسئولیت است؛ مسئولیتی که بر دوش دولت و نهادهای رسمی است نه بر شانه مردم.
در نظام حقوقی ایران و نیز در قوانین بین‌المللی، جبران خسارات غیرنظامیان در زمان جنگ، یک اصل است؛ نه یک لطف احتمالی. اصولی که از دل کنوانسیون‌های ژنو بیرون آمده، با امضای کشورهای جهان، از جمله ایران رسمیت دارد. اصولی که می‌گویند هیچ جنگی نباید زندگی عادی مردم را به نابودی بکشد، بدون آنکه دولت‌ها در قبال آن پاسخگو باشند.
در ایران نیز سازمان‌هایی چون «سازمان مدیریت بحران کشور»، «بنیاد مسکن انقلاب اسلامی» و حتی شهرداری‌ها، در چنین شرایطی مأمورند تا به یاری آسیب‌دیدگان بیایند. دولت، بر اساس همین اصول، وظیفه دارد تمام یا بخشی از خسارات وارده را درست مثل زمان زلزله، سیل، یا آتش‌سوزی‌های بزرگ از محل صندوق‌های عمومی یا منابع خاص جبران کند.مسئله جبران عوارض و بازسازی خرابی‌های ناشی از جنگ باید در اولویت باشد. مشاهده خرابی‌های ناشی از جنگ روحیه و افکار عمومی را خدشه‌دار می‌کند.
تهرانی‌ها می‌توانند با ارسال پیامک به شماره‌های ۰۹۹۹۹۰۲۴۷۵۸ یا ۰۹۹۹۹۰۲۴۷۵۹، خسارت خانه‌های خود را اعلام کنند. ستاد بازسازی نیز در چهار منطقه تهران، شرق، غرب، مرکز و جنوب دفاتر خود را باز کرده است تا مردم حضوری مراجعه کنند و مدارک خود را تحویل دهند
کارشناسان در راه ثبت خسارت‌ها
در روزهای بعد از حمله، برخی محله‌های آسیب دیده تهران شاهد رفت‌وآمد کارشناسان بودند. مردانی با پرونده‌هایی در دست که از خانه‌ای به خانه‌ای دیگر می‌رفتند، عکس می‌گرفتند، ترک‌ها را اندازه می‌زدند و می‌پرسیدند: «چه زمانی این اتفاق افتاد؟ چند نفر در خانه بودند؟ بیمه‌نامه دارید؟»
فرآیند ثبت خسارت از همین بازدیدها آغاز می‌شود. اما پیش از آن، این صاحبخانه‌ها هستند که باید قدم اول را بردارند. آنها باید با شماره‌هایی که بنیاد مسکن اعلام کرده تماس بگیرند، یا با مراجعه به ستادهای محلی که در مدارس، مساجد یا ساختمان‌های دولتی مستقر شده‌اند مدارک و مستندات خود را ارائه کنند.
تهرانی‌ها می‌توانند با ارسال پیامک به شماره‌های ۰۹۹۹۹۰۲۴۷۵۸ یا ۰۹۹۹۹۰۲۴۷۵۹، خسارت خانه‌های خود را اعلام کنند. ستاد بازسازی نیز در چهار منطقه تهران، شرق، غرب، مرکز و جنوب دفاتر خود را باز کرده است تا مردم حضوری مراجعه کنند و مدارک خود را تحویل دهند.
چه مدارکی نیاز است؟
اما مدارک چه چیزهایی است؟ کپی سند یا اجاره‌نامه، کارت ملی، عکس‌های واضح از محل خسارت، گزارش مأمور نیروی انتظامی یا آتش‌نشانی اگر در محل حاضر شده‌اند و گاهی حتی فیلمی از لحظه وقوع انفجار یا پیام‌های صوتی همسایه‌ها. اینها سندهای کوچک اما مهمی‌اند که بعدها مبنای ارزیابی خواهند شد. بنابراین اگر خسارت‌دیده‌اید تا می‌توانید از خسارات وارد شده مستند‌سازی کنید.
وعده بنیاد مسکن
اما شاید مهم‌ترین بخش ماجرا آنجاست که بنیاد مسکن اعلام کرده نه‌تنها خسارت را جبران می‌کند، بلکه برای خانوارهایی که خانه‌شان کاملا تخریب شده یا قابل سکونت نیست، کمک هزینه رهن و اجاره نیز در نظر گرفته شده است. این یعنی خانواده‌هایی که فعلا نمی‌توانند به خانه‌شان برگردند، می‌توانند با کمک این بودجه، واحد موقتی اجاره و با خیال راحت صبر کنند تا خانه‌شان بازسازی شود.
3500 واحد مسکونی در تهران، طبق برآوردهای اولیه، آسیب دیده‌اند. 332 ساختمان در مناطق مختلف پایتخت، آسیب‌های جدی دیده‌اند. بسته مالی این بازسازی‌ها به دولت ارسال شده و اگر تصویب نهایی در جلسه هیات وزیران انجام شود، پرداخت‌ها آغاز خواهد شد.
همچنین سازمان مدیریت بحران شهر تهران اعلام کرد تاکنون ۴۰۷ نفر در قالب ۱۳۹ خانوار به‌صورت اضطراری اسکان داده شده‌اند. این اسکان در چهار هتل شهر تهران صورت گرفته تا آسیب‌دیدگان در فضای امن و قابل قبولی استراحت کنند.
گرچه برخی خانواده‌ها ترجیح دادند از این اسکان صرف‌نظر کنند و نزد اقوام یا آشنایان بروند اما شهرداری همچنان اعلام کرده در صورت نیاز، امکان اسکان موقت همچنان فراهم است. شماره تماس ۰۲۱۹۶۰۲۴۲۲۹ و ۰۹۹۲۱۶۰۸۷۳۹ برای پیگیری امور مربوط به اسکان، ارزیابی خسارت یا مسائل ایمنی ساختمان‌ها از سوی این سازمان در اختیار شهروندان قرار گرفته است.
در مجموع، ۴۵ نقطه در ۱۲ منطقه شهری تهران هدف قرار گرفتند و اکنون در ۱۹ نقطه، چادرهای بحران برپا شده‌اند. این چادرها نقش «میز خدمت» را دارند؛ جایی برای ثبت خسارت، مشورت حقوقی، ارجاع به نهادهای مسئول و پاسخ به سؤالات مردم. همچنین در ۸ نقطه دیگر، چادرهایی با کارکردهای فرهنگی-اجتماعی برپا خواهد شد تا به ابعاد روانی ماجرا نیز رسیدگی شود.
رئیس سازمان مدیریت بحران تأکید کرده که قانون مدیریت بحران کشور شامل وضعیت جنگ نمی‌شود و در چنین شرایطی، نهادهایی مثل شهرداری، عملاً فراتر از وظایف قانونی خود عمل کرده‌اند. یکی از این اقدامات، دستور شهردار تهران برای تعویض شیشه‌های شکسته ساختمان‌هاست؛ هرچند شهرداری مسئولیت قانونی برای تعمیرات جزئی ندارد، اما این کار با هدف حفظ کرامت و آسایش اولیه مردم آسیب‌دیده انجام شده.
بیمه‌ها چه کمکی می‌کنند؟
در کنار سازوکارهای دولتی، این‌بار بیمه هم نقشی تازه یافته است. گرچه در گذشته، بسیاری از شرکت‌های بیمه خسارات ناشی از جنگ را به عنوان استثنا در قراردادهای خود ذکر می‌کردند، اما با دستور جدید بیمه مرکزی، شرایط تغییر کرده است. حالا شرکت‌های بیمه می‌توانند (و باید) پوشش جنگ را نیز در بیمه‌نامه‌های آتش‌سوزی منازل، بدنه خودرو و درمان تکمیلی وارد کنند.
مهم‌تر آنکه، حتی خودروهایی که بیمه‌نامه‌شان فاقد پوشش جنگ بود، نیز بازدید و ارزیابی می‌شوند. شرکت‌های بیمه با هماهنگی وزارت اقتصاد، مأمور شده‌اند تمام خودروهای آسیب‌دیده را حتی اگر بیمه نبوده باشند، ارزیابی کنند و گزارش خسارت برایشان صادر کنند. خبر خوب‌تر اینکه اگر شرکت بیمه‌ای توان پرداخت نداشت، بیمه مرکزی سهم اتکایی خود را پرداخت خواهد کرد. این یعنی حتی اگر شرکت بیمه شما کوچک و ناتوان باشد، پشتوانه‌ای در کار هست.
اگر خانه‌تان آسیب دیده، اگر پنجره‌ای شکسته، اگر سقف ترک خورده یا اتاقی دیگر امن نیست، منتظر نمانید. عکس بگیرید، یادداشت کنید، تماس بگیرید و پیگیر باشید. خانه شما، مثل خانه آقای رضایی، فقط یک بنا نیست؛ بخشی از حافظه زندگی‌تان است و حالا که جنگ زخم زده، این حق شماست که برای درمانش پافشاری کنید.
سخنی با دولتمردان
جنگ اگرچه به پایان رسید اما زخم‌هایش هنوز در خیابان‌ها و خانه‌ها و دل‌های مردم تازه است. هنوز برخی پنجره‌ها بدون شیشه‌اند، برخی خانواده‌ها بی‌پناه‌اند و برخی امیدها زیر خاکستر اضطراب پنهان شده‌اند. در چنین شرایطی، دیگر هیچ اولویتی بالاتر از رسیدگی به این زخم‌ها وجود ندارد.
دولت اگر می‌خواهد اعتماد عمومی را بازیابد، باید هر چه زودتر مردم آسیب‌دیده را از بلاتکلیفی نجات دهد. باید سامانه‌ها و فرآیندهای اعلام خسارت، ارزیابی و پرداخت غرامت را ساده و شفاف کند. نباید شهروندی که خانه‌اش نیمه‌ویران شده، ساعت‌ها در صف ادارات بایستد یا میان بخشنامه‌ها، فرم‌ها، امضاها و ارجاع‌ها سرگردان بماند.
ارائه خدمات حمایتی، اسکان موقت، بازسازی خانه‌ها، تسهیلات بانکی و کمک‌های بلاعوض باید با رویه‌ای روشن و بدون تشریفات خسته‌کننده اجرا شود. مردم در این روزها، بیشتر از هر زمان دیگری، نیاز به حس دیده‌شدن دارند. باید احساس کنند که دولت، نه فقط از پشت میکروفن‌ها که از پشت پنجره‌های شکسته خانه‌شان هم صدای‌شان را شنیده است.اگر دولت بتواند آنان را از این مسیر پیچیده اداری عبور دهد و آغوش حمایتش را به‌موقع بگشاید، بذر اطمینان را در دل شهروندانی خواهد کاشت که در روزهای التهاب آرام بودند.
