هفت صبح، حمیده عبدالهی| آسمان نه آبی است و نه سفید. لایهای ضخیم از دود و غبار، شهر را در خود بلعیده است. خورشید پشت پردهای خاکستری کمجان دیده میشود و نفسکشیدن، به عملی آگاهانه و سخت تبدیل شده است. در ایستگاههای اتوبوس، پشت شیشههای بسته خودروها و در خانههایی که پنجرههایشان بسته مانده، زنانی زندگی میکنند که بارداریشان با اضطرابی تازه گره خورده است.
اضطرابی که به سرفه و سوزش چشم ختم نمیشود. آلودگی هوا حالا تنها یک بحران زیستمحیطی نیست و به مسئلهای جدی در سلامت مادر و جنین تبدیل شده است، جایی که متخصصان از افزایش خطر سقط جنین، زایمان زودرس و حتی پیامدهای بلندمدت مانند سرطان سخن میگویند. هشداری که از اتاقهای درمان تا گزارشهای رسمی نهادهای مسئول همچون وزارت بهداشت، انجمن متخصصان زنان و زایمان و مرکز پژوهشهای مجلس تکرار میشود.
برداشت نخست؛ آلودگی هوا، فراتر از یک هشدار محیطزیستی
در حالی که آلودگی هوا نفس شهرهای بزرگ کشور را گرفته است، پس از سالها هشدار درباره اثرات آن بر قلب و ریه، حالا دامنه این نگرانی به یکی از حساسترین حوزههای سلامت عمومی رسیده است: بارداری و سلامت جنین. آنچه تا چندی پیش در حد گمانهزنی یا تجربههای پراکنده بالینی مطرح میشد، امروز با اظهارات نهادهای رسمی و آمارهای ثبتشده، ابعاد جدیتری به خود گرفته است. افزایش موارد سقط جنین، مردهزایی و بروز عوارض بارداری، در کنار تداوم روزهای آلوده در کلانشهرها، زنگ خطری است که از سوی وزارت بهداشت، انجمن متخصصان زنان و زایمان و همچنین مرکز پژوهشهای مجلس به صدا درآمده است.
وزارت بهداشت با استناد به دادههای سامانههای رسمی، از ثبت دهها هزار مورد سقط جنین از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا ۱۵ آذرماه ۱۴۰۴ خبر میدهد. آماری که بخش عمده آن بهعنوان سقط خودبهخودی طبقهبندی شده است. هرچند این وزارتخانه تاکید میکند که نمیتوان تنها با تکیه بر آمار، آلودگی هوا را عامل قطعی این سقطها دانست اما همزمان هشدار میدهد که آلایندههای هوا میتوانند یکی از عوامل موثر و تشدیدکننده در بروز پیامدهای نامطلوب بارداری باشند.
اما «رضا سعیدی»، سرپرست مرکز جوانی جمعیت و سلامت خانواده وزارت بهداشت میگوید با وجود نگرانیها، آمارهای سامانه ثبت زایمان نشان میدهد که درصد مردهزایی در سالهای اخیر کاهش داشته است: «این آمار از ۰/۸۴ درصد زایمانها در سال ۱۴۰۱ به ۰/۷۱ درصد زایمانها در سال ۱۴۰۲ رسیده است.» بهگفته سعیدی، براساس دادههای سامانه ملی باروری سالم وزارت بهداشت، از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا ۱۵ آذرماه ۱۴۰۴، ۶۸۳ هزار و ۶۱۵ مورد زایمان ثبت شده که از این تعداد ۴۷۰۹ مورد (۰/۷۱ درصد) مردهزایی بوده است.
او میگوید در همین بازه زمانی، ۵۰ هزار و ۷۴۴ مورد سقط در سامانه ثبت شده که از این میان ۳۹ هزار و ۲۹۷ مورد (44/77 درصد) سقط خودبهخودی، ۶۹۸۷ مورد (77/13 درصد) سقط قانونی، ۱۶۸۹ مورد (33/3درصد) سقط عمدی، ۲۳۴۴ مورد (62/4 درصد) بارداری خارجرحمی و ۴۲۷ مورد (۰/۸۴ درصد) سقط مکرر بوده است. بهگفته او، نظام ثبت سقط در مراکز درمانی و آمار مردهزایی در سامانه ملی باروری «بهروز» است.
در مقابل، انجمن متخصصان زنان و زایمان ایران صریحتر سخن میگوید. به گفته متخصصان این انجمن، شواهد علمی جهانی و تجربههای بالینی داخلی نشان میدهد که قرار گرفتن زنان باردار در معرض آلایندههایی مانند ذرات معلق ریز، میتواند خطر سقط جنین، زایمان زودرس، کاهش رشد جنین و حتی مردهزایی را افزایش دهد. پزشکان این حوزه میگویند در سالهای اخیر، بهویژه در دورههایی که آلودگی هوا تشدید شده، مراجعات زنان باردار با سابقه عوارض بارداری افزایش یافته است، الگویی که بهزعم آنان نمیتوان آن را نادیده گرفت.
همزمان، مرکز پژوهشهای مجلس نیز با نگاهی سیاستگذارانهتر، نسبت به پیامدهای جمعیتی و سلامتمحور آلودگی هوا هشدار داده است. این مرکز با تاکید بر تاثیر عوامل محیطی بر نرخ باروری و سلامت نسل آینده، آلودگی هوا را تهدیدی خاموش میداند که میتواند سیاستهای افزایش جمعیت و سلامت مادران را با چالش جدی مواجه کند. از نگاه پژوهشگران پارلمان، نبود دادههای تجمیعشده و فقدان اقدام پیشگیرانه، به معنای تعویق یک بحران است. بحرانی که هزینههای آن دیر یا زود بر نظام سلامت و جامعه تحمیل خواهد شد.
در مجموع، اگرچه لحن و میزان قطعیت این سه نهاد متفاوت است، اما اشتراک نظر آنها در یک نکته خلاصه میشود. آلودگی هوا دیگر فقط مسئله نفسکشیدن نیست، بلکه به مسئله بقا و سلامت نسل آینده گره خورده است. اختلاف نه بر سر اصل خطر، بلکه بر سر سرعت و جدیت واکنشهاست. واکنشهایی که به باور بسیاری از کارشناسان، هنوز با ابعاد این تهدید همخوانی ندارد.
برداشت دوم؛ مواجهه مستقیم با خطر
زن بارداری محل کارش را ترک میکند و در خیابانهای پر دود و ترافیک تهران راه میرود. قلبش همراه با هر نفس در هوای غلیظ و خاکستری میتپد. مهناز زن 28 سالهای است که قرار است تا چند وقت دیگر مادر شود. به خانه که میرسد دردی غیرمعمول در زیر شکم و کمرش احساس میکند. میگوید: نه ضربهای خوردهام، نه استرس شدید داشتهام، نه تغذیهام مشکل داشته است. تنها چیزی که بود، همان هوای آلودهای بود که تمام روز در آن فرو رفته بودم و هر دم به جانم نفوذ میکرد. این را وقتی کلی آزمایش دادم، دکترم تایید کرد.
هر گام در این شهر، برای او شبیه عبور از میان مهای سمی است. تجربهای ملموس از تهدیدی که روزانه جان مادر و جنین را لمس میکند. حتی چند ساعت قرار گرفتن در چنین هوایی میتواند پیامدهایی جدی و طولانی مدت برای سلامت او و کودک آیندهاش داشته باشد، هشداری روشن از قدرت مخرب آلودگی که نمیتوان آن را نادیده گرفت.
برداشت سوم؛ زنان باردار در معرض خطر
هوای آلوده نفس شهر را میگیرد و زنان باردار بیشترین آسیب را میبینند. مواجهه مداوم با ذرات معلق و آلایندهها، نه تنها سلامت مادر را تهدید میکند، بلکه روند طبیعی بارداری و رشد جنین را هم مختل میکند. پیامدهای این مواجهه میتواند از سقط جنین در ماههای نخست تا عوارض بلندمدت برای نوزاد ادامه پیدا کند و نگرانیها را برای نسل آینده افزایش دهد.
دکتر سالومه زریه، مسئول کارگروه کمیته اجتماعی مجلس شورای اسلامی در گفتوگو با هفتصبح، ضمن تایید تاثیر آلودگی هوا بر بارداری میگوید: قرار گرفتن طولانیمدت در معرض هوای آلوده و کثیف خطر سقط جنین را به میزان قابل توجهی افزایش میدهد. بررسیها نشان میدهد که در مواجهه کوتاهمدت تا ۱۶ درصد بارداریها ممکن است با عوارضی مانند بارداری پرخطر یا سقط خودبهخودی مواجه شوند و اگر مدت زمان مواجهه طولانیتر شود، این درصد به طور محسوسی افزایش مییابد. اثر آلودگی هوا بر بارداری به اندازه مصرف سیگار است. یعنی اگر مادری در این شرایط باشد، مانند این است که تمام روز سیگار مصرف کند.
او در مورد زمانی که آلودگی هوا میتواند بیشترین خطر را برای شهروندان داشته باشد، میگوید: سه ماهه اول بارداری، حساسترین دوره است. وزن مادر و سن او هم نقش مهمی دارند. اضافهوزن شدید یا سوءتغذیه و سن کمتر از ۲۰سال یا بالاتر از ۳۵سال، خطر سقط را تشدید میکند. حتی اگر بارداری به سقط منجر نشود، نوزاد ممکن است با مشکلات رفتاری، اختلالات خواب، اضافهوزن، التهاب و مشکلات ریوی متولد شود. این کودکان همچنین در معرض استرسهای غیرمعمول و تنشهای عصبی قرار میگیرند.
دکتر زریه درباره گروههای پرخطر و زنان شاغل میگوید: زنانی که شاغل هستند و مجبور به رفتوآمد روزانهاند، بیش از سایرین در معرض خطر هستند. برای این افراد، دورکاری در سه ماهه اول بارداری و در زمان آلودگی شدید هوا ضروری است.
او ادامه میدهد: در این شرایط، ماندن در خانه، مصرف مایعات و شیر به مقدار کافی، استفاده از سبزیجات تازه و مواد غذایی سالم و محافظت از سیستم تنفسی با ماسک و دستگاه تصفیه هوا اهمیت حیاتی دارد. هرگونه قرارگیری طولانیمدت در هوای آلوده میتواند سلامت جنین و نوزاد را به خطر بیندازد.
خروج موقت از کلانشهرها به مناطقی با آلودگی کمتر، به ویژه در سهماهه اول بارداری، میتواند ریسکها را کاهش دهد. رعایت مراقبتهای بهداشتی و دستورالعملهای متخصصان نیز الزامی است. حتی ورزش، رفتوآمد و فعالیتهای روزانه در هوای آلوده باید محدود شود تا سلامت مادر و جنین به خطر نیفتد.
برداشت چهارم؛ آلودگی هوا و سرطان
آلودگی هوا تنها سلامت مادران باردار را تهدید نمیکند. اثرات آن تا سلولهای بدن نفوذ میکند و خطر ابتلا به انواع سرطانها را افزایش میدهد. تنفس هوای آلوده، به ویژه در مناطقی با ذرات معلق و گازهای خطرناک، میتواند باعث جهشهای ژنتیکی و رشد غیرطبیعی سلولی شود. خطر ابتلا به سرطان ریه در افراد غیرسیگاری که در مناطق آلوده زندگی میکنند تا ۲۰ درصد افزایش دارد و دیگر سرطانهای دستگاه گوارش فوقانی، کبد، پانکراس، سینه، مثانه و خون نیز تحت تاثیر این آلایندهها قرار میگیرند. مواد شیمیایی موجود در هوا مانند بنزن، آرسنیک و دیاکسید نیتروژن، با ورود به سیستم تنفسی بدن، فرآیندهای سلولی طبیعی را مختل کرده و زمینه بروز سرطان را فراهم میکنند. این روند خطرناک، بهویژه برای افرادی با سابقه خانوادگی سرطان، جدیتر و تهدیدکنندهتر است.
برداشت آخر؛ نقش وزارت بهداشت
آلودگی هوا نه تنها تهدیدی برای تنفس روزمره است، بلکه سلامت نسل آینده را نیز در معرض خطر قرار میدهد. در چنین شرایطی، وظیفه وزارت بهداشت و نهادهای مسئول روشن و حیاتی است. اطلاعرسانی علمی و دقیق، آموزشهای پیشگیرانه و هشدارهای بهداشتی باید در اولویت قرار گیرد تا مردم، به جای دریافت اطلاعات پراکنده یا غیرموثق، راهکارهای محافظتی قابل اتکا دریافت کنند.
از جمله اقدامات ضروری میتوان به ارائه بروشور و فایلهای آموزشی، بهرهگیری از رسانههای عمومی و فضای مجازی برای آگاهسازی زنان باردار و خانوادهها و تاکید بر رعایت توصیههای بهداشتی در دوران پرخطر بارداری اشاره کرد. ایجاد فرصت دورکاری برای زنان باردار در حداقل سه ماهه اول، محدود کردن رفتوآمد در روزهای آلوده و تشویق به ماندن در محیطهای با هوای پاک نیز از جمله راهکارهایی است که میتواند بهطور موثر از آسیب به مادر و جنین پیشگیری کند.
