هفت صبح،حمیدرضا خالدی | در بازار بزرگ تهران و در حالیکه روزانه هزاران نفر در آنجا تردد دارند، بدون اطلاع کسی، در زیر زمین تونلی ۵ کیلومتری ساخته شده که پیرامون آن اظهارنظرهای مختلفی صورت گرفته است. سوالاتی که شاید مهمترین آنها این باشد: این تونل عظیم چطور بدون اطلاع کسبه و شهروندان ساخته شده و از آن مهمتر اینکه هدف از احداث آن چه بوده است؟ مجموعهای از حفاریهای غیرمجاز که در رسانههای ایران از آن با عنوان «پیخواری» و «جرزخواری» یاد میشود، باعث ایجاد شبکهای از تونلها در زیر چند سرای قدیمی بازار شده است. «تونل»هایی که بنا بر اعلام نهادهای تخصصی، سازههای روی زمین را در معرض خطر جدی قرار دادهاند.
بازار بزرگ تهران، یکی از مهمترین کانونهای اقتصادی و تاریخی پایتخت، این روزها با بحرانی روبهرو شده که ریشه آن در لایههای زیرین زمین شکل گرفته است.
بر اساس گزارشهای منتشرشده در رسانههای ایران، این حفاریها زیر سراهای آزادی (دستمالچی)، زیبا و نادری انجام شده است؛ سراهایی که بهدلیل ساختار بههمپیوسته، آسیبپذیری مشترکی دارند.
براساس گزارشهای منتشر شده این تونل، از ورودی بازار کفاشها آغاز میشود، به بازار حمامچال امتداد مییابد و در نهایت به سرای دستمالچی میرسد.
اسکندر مختاری، کارشناس پیشکسوت میراث فرهنگی، به رسانهها گفته که این تونلها در محدوده تقاطع بازار عباسآباد و گذر حمامچال قرار دارند و هر سه سرا را درگیر کردهاند.جستجوی بیشتر نشان میدهد که منبع این آمار و ارقام شخصی است به نام «آقای فیلی، از کسبه بازار» که به خبرگزاریها گفته است: «وسعت این اقدامات بسیار زیاد است؛ حدود ۵۰۰۰ فضا و نزدیک به ۱۲ درِ خروجی در این مجموعه وجود دارد که همین موضوع امکان پنهانکردن عملیات ساختمانی را فراهم کرده است.»
آغاز نامعلوم
به گفته محمد آیینی، شهردار منطقه ۱۲ تهران، ساخت این فضاهای غیر قانونی «احتمالا از اواسط دهه ۹۰ آغاز شده و تا پایان سال گذشته ادامه داشته است.»
ادعایی که در صورت صحت، بیش از پیش این پرسش را برجسته میکند که چگونه چنین تخلف گستردهای طی سالها از دید نهادهای نظارتی و مدیریت شهری پنهان مانده است. تاکید شهرداری بر عمر طولانی چنین پروژه مخفیانهای در حالی است که به گفته کسبه بهواسطه کنترلها و نظارت دائمی پلیس، امکان هرگونه فعالیت شبانه در بازار تهران بدون کسب مجوز از نیروهای انتظامی و شهرداری عملا غیر ممکن است.
حفاری به چه دلیل؟
بر اساس اظهارات مقامات رسمی، هدف اصلی حفاریها ایجاد یک طبقه جدید زیرسطحی عنوان شده است؛ فضایی که به احتمال زیاد برای انبار یا کاربریهای تجاری خارج از نظارت رسمی در نظر گرفته شده بود. بهگفته علی نصیری، رئیس سازمان مدیریت بحران شهر تهران، در بخشی از سازه که جزو پی ساختمان محسوب میشود، «یک طبقه جدید بدون امکان فنی و بدون مقاومت سازهای» ایجاد شده است.
زنگ خطر مهندسی
احداث این تونل در حالی رخ داده است که مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی اعلام کرده که سازه این سراها ناپایدار شده است. آثار این ناپایداری، از خم شدن سقفها تا تضعیف و موجبرداشتن ستونها، در گزارشهای رسمی ذکر شده است.مسئولان شهری گفتهاند افراد سودجو شناسایی شدهاند و پرونده در حال بررسی است، اما جزئیاتی از عاملان و دستاندرکاران این پروژه مخفیانه منتشر نشده است.
در این خصوص شهردار منطقه 12 گفته است: «پس از شناسایی این موضوع در فروردین امسال، تخلف جدیدی گزارش نشده است.» به فرض صحت این گفتهها، مشخص نیست که چرا شهرداری در فاصله زمانی فروردین تا دی ماه سال جاری که در جریان این تخلفات قرار گرفته در اینباره سکوت کرده است.
همه ابهامات یک حفاری عجیب
اما در این خصوص نظریههای مختلفی وجود دارد. فریبرز ناطقی الهی، بنیانگذار مقاوم سازی و مدیریت بحران زلزله و دکتری مهندسی سازه از دانشگاه کلمبیای آمریکا میگوید: «در پاییندست خیابان انقلاب، شرایط خاک آبرفتی است و سطح آبهای زیرزمینی در این محدوده بالاست. هرگونه دخلوتصرف در چنین شرایطی میتواند پایداری مناطق اطراف تونل را در شعاعی حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ متر تحتتاثیر قرار دهد. بنابراین این مسئلهای نیست که شهرداری یا وزارت مسکن و شهرسازی بتوانند بهسادگی از کنار آن عبور کنند.»
او تاکید میکند: «طبیعتا اگر حدود ۵ کیلومتر تونل زیر بازار بزرگ تهران حفر شده باشد، بدون آنکه افرادی در آن محدوده یا در طول مسیر متوجه آن شده باشند، یا بدون اینکه برداشت و خروج حجم عظیم خاک دیده شده باشد، امری غیرعادی است؛ همانطور که اغلب نیز چنین تصوری دارند. بهطور حتم نوعی هماهنگی باید وجود داشته باشد.»
در ادامه او اشاره میکند: «دستگاههایی مانند آب و فاضلاب و شریانهای حیاتی نظیر لولههای برق و گاز نیز باید متوجه شکستگیها و اختلالهایی میشدند؛ به همین دلیل، این مسئله تا حدی تعجببرانگیز به نظر میرسد.» بنیانگذار مقاوم سازی و مدیریت بحران زلزله میگوید: «در شرایطی که ایران امروز با آن مواجه است، علت این اقدام و حفر تونل زیر بازار بزرگ تهران، علاوه بر انگیزههای اقتصادی، میتواند دلایل دیگری نیز داشته باشد و هیچ احتمالی را نمیتوان بعید دانست.
بهعنوان مثال، بارها مشاهده شده است که در بازار بزرگ تهران، دیوارهایی که خود بهطور ذاتی ضعیف هستند، تراشیده میشوند تا مساحت مغازهها اندکی افزایش یابد. اینکه آیا این تونلها برای استفاده بهعنوان انبار یا برای مقاصد خاص دیگری حفر شدهاند، مشخص نیست؛ اما در هر صورت نیازمند ارائه گزارشی رسمی و بررسی دقیق است.»
در این راستا او اشاره میکند: «اینکه این تونلها به دلایل اقتصادی، نظامی یا هر علت دیگری ساخته شده باشند، اکنون قابل بررسی و کنترل است. اگر فرض بر این باشد که افرادی با چنین سطحی از پنهانکاری و به شکلی حرفهای دست به این اقدام زدهاند، حالا که موضوع آشکار شده است، باید ابعاد مختلف و کموکیف ماجرا بهطور کامل و دقیق مورد بررسی قرار گیرد.»
این کارشناس ارشد حوزه ساختمان و زلزله شناس تاکید میکند که بازار تهران به قدری فرسوده است که حتی ترمیم آن مجاز نیست و بهتر است تغییر کاربری برای آن صورت گیرد، حالا نیز او اشاره میکند: «هرگونه دخلوتصرف در منطقه آسیبپذیر بازار بزرگ، از نظر سازهای بسیار نگرانکننده است؛ چراکه این بناها قدمت زیادی دارند و عمده مصالح بهکاررفته در آنها سنگ، آجر و ملاتهایی است که امروز تا حد زیادی فرسوده و مضمحل شدهاند. از سوی دیگر، خاک بستر این محدوده آبرفتی و عمیق است و در مناطق جنوبی تهران حتی با آبرفتهایی تا عمق ۱۵۰ متر نیز مواجه هستیم. بنابراین هر تغییری در خاک این مناطق میتواند پایداری ساختمانها را بهطور جدی تحت تاثیر قرار دهد.»
این متخصص مهندسی سازه در نهایت میگوید: «ما بسیار آدمهای بیخیالی شدهایم. همین حالا تبعاتی که برای زلزله محتمل تهران در نظر داریم بسیار سنگین است، چقدر به این تبعات فکر میکنیم که الان برای پهنه ۵۰۰ متری در ۵ کیلومتر بازار بزرگ تهران را فکر کنیم؟ مسئله حفر تونل زیر بازار بزرگ تهران تبعات فوری اقتصادی ندارد ولی اگر یکی از این مغازهها فرو بریزد مشکلات عدیدهای رخ خواهد داد.»
