۱۰نقش مهم و ماندگار عزت‌الله انتظامی از دهه ۴۰ تا ۸۰
روزنامه هفت صبح، مرجان فاطمی| امروز چهارمین سالروز درگذشت عزت‌الله انتظامی است. این هنرمند بزرگ، ۲۶مرداد سال ۱۳۹۷ از دنیا رفت و کارنامه‌ای پربار از خودش به یادگار گذاشت. وقتی از ابتدا تا انتهای کارنامه‌اش را مرور می‌کنیم به انواع و اقسام نقش‌هایی می‌رسیم که می‌توانیم برای هرکدامشان صفحه‌ها بنویسیم. انتظامی از اهالی تئاتر بود و تا چهل‌وپنج سالگی انواع و اقسام تجربه را در این عرصه به‌دست آورد تا اینکه با بازی در نقش مش‌حسن فیلم «گاو»، با بهترین خودش به میدان آمد و چشم‌ها را خیره کرد.
با آن استحاله درخشان و احساسات فوق‌العاده که در این فیلم به نمایش گذاشت، در مرکز توجه‌ها قرار گرفت. بعد از آن بود که با انواع و اقسام نقش‌های مختلف ادامه داد و بارها و بارها نامش در فهرست نامزدهای دریافت جایزه قرار گرفت و سیمرغ‌هایی را با خودش به خانه برد. انتظامی در کل، پنجاه‌وپنج فیلم سینمایی بازی کرد و با کارگردان‌های مختلفی همکاری داشت. او اولین بازیگری بود که موفق به دریافت جایزه جهانی شد. به بهانه سالگرد این بازیگر، مروری داریم بر نکات مهم کارنامه‌اش.
عزت‌الله انتظامی در کل دوران بازیگری‌اش حدود پنجاه نقش در سینمای ایران بازی کرد و در اکثر آنها رد پررنگی از خودش به‌جا گذاشت. تعداد فیلم‌های مهم و اثرگذار کارنامه آقای بازیگر بسیارقابل توجه است و پرداختن به همه آنها نیاز به فضا و زمان زیادی دارد. برای انتخاب ۱۰ اثر از میان آثارش با سختی زیادی مواجه شدیم چون با یک حساب سرانگشتی به بیست نقش می‌رسیدیم که همه‌شان مهم بودند و نمی‌شد کنارشان گذاشت.
بنابراین سعی کرده‌ایم در انتخاب‌هایمان سری به همه دهه‌ها بزنیم و از هر دهه بهترین‌ها را انتخاب کنیم و همچنین این ۱۰ نقش را با توجه به ماندگاری فیلم، اهمیتی که نزد مخاطبان دارد و افتخاراتی که نصیب او کرده است، انتخاب کرده‌ایم و صرفا دست روی آثاری که به‌واسطه‌شان برنده سیمرغ، دیپلم افتخار یا جوایز مهم دیگر شده است، نگذاشته‌ایم. البته در بخش دیگری از همین صفحه به‌طور کامل راجع به فیلم‌های مهمی که به‌واسطه آنها سیمرغ گرفته و افتخارآفرینی کرده خواهیم نوشت.
گاو/ ۱۳۴۸
اسم نقش: مش‌حسن
کارگردان: داریوش مهرجویی
درباره نقش: با اینکه عزت‌الله انتظامی، کارنامه بسیار درخشانی در بازیگری داشت اما هنوز هم مهمترین نقش او همان نقش مش‌حسن فیلم «گاو» است. عزت‌الله انتظامی برای درخشیدن در این نقش، از جان مایه گذاشت و مدت‌ها زندگی‌اش را تعطیل کرد. استحاله مش‌حسن در یک گاو و زندگی مطابق سبک زندگی این حیوان چهارپا کار راحتی نبود اما انتظامی با تلاش و تمرین زیاد از پس آن برآمد. مهرجویی تمایل داشته این نقش را دوبله کند اما خود انتظامی مخالف این کار بوده است.
افتخارات: گاو زمانی ساخته شد که هنوز جشنواره فیلم فجر شکل نگرفته بود و بنابراین خبری از سیمرغ نبود. با این‌حال انتظامی سال ۱۹۷۱ برای بازی در این فیلم برنده هوگوی نقره‌ای بهترین بازیگر نقش اول مرد جشـنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو شد و سال ۱۹۹۱ جایزه ویژه بهترین بازیگر نقش اول مرد را از هیات داوران جشنواره سه قاره گرفت.
دایره مینا/ ۱۳۵۷
اسم نقش: آقای سامری
کارگردان: داریوش مهرجویی
افتخارات: فیلم سال ۵۷ تولید شد و جشنواره فجر وجود خارجی نداشت.
درباره نقش: «دایره مینا» براساس داستان «آشغالدونی» غلامحسین ساعدی ساخته شد و فیلمی جسورانه درباره قاچاق خون و تبعات آن در جامعه بود. این فیلم سال‌ها توقیف بود اما زمینه تاسیس سازمان انتقال خون را فراهم کرد. انتظامی در این فیلم نقش شخصیت سامری را بازی می‌کند. او جزو کسانی است که با فروش خون با روش غیربهداشتی به سرمایه هنگفت رسیده. ویژگی بارز این نقش جنس بازی انتظامی است. او برای نمایش شخصیت روی وجه سیاه رفتارش تاکید نمی‌کند بلکه بازی‌اش چنان طبیعی است که گویی با شهروندی عادی روبه‌رو هستیم. انتظامی یک شخصیت منفی را کاملا دوست‌داشتنی به تصویر کشیده است. انتظامی در این فیلم دوبلور ندارد اما پشتوانه تئاتری و سال‌ها ممارست برای تقویت صدا به کارش آمد و جزو امتیازش محسوب شد نه پاشنه آشیل.
حاجی واشنگتن/ ۱۳۶۱
اسم نقش: حسین‌قلی‌خان صدرالسلطنه یا حاجی‌واشنگتن
کارگردان: زنده‌یاد علی حاتمی
درباره نقش: حاجی واشنگتن برای انتظامی اتفاق ویژه‌ای بود. باید یک نقش واقعی تاریخی را با تمام ریزه‌کاری‌ها به تصویر می‌کشید: حسین‌قلی‌خان صدرالسلطنه؛ اولین سفیر ایران در آمریکا. فیلم از روزهای شادی و سروری حاجی‌واشنگتن شروع می‌شد. انتظامی نقش سفیری تازه‌وارد را داشت که همه‌چیز برایش جذاب و مهیج است. هرچه پیش می‌رفت، نقش، ذره‌ذره از آن موقعیت‌های کمدی و پرنشاط فاصله می‌گرفت و زندگی‌اش وضعیت غمباری پیدا می‌کرد تا نهایتا به نابودی می‌رسد. این نابودی و استیصال تدریجی، نقطه قوت بازیگری انتظامی شد. انتظامی گفته برای این فیلم به مشکل مالی برخورده‌اند و مجبور بوده‌اند پنج ماه در ایتالیا زندگی کنند.
افتخارات: «حاجی‌واشنگتن» سال ۱۳۶۱ ساخته شده اما اجازه نمایش پیدا نکرد تا سال ۱۳۷۷ که بالاخره اکران شد. برای همین هم فرصتی برای دیده شدن نداشت. فقط در جشن خانه سینما نامزد تندیس زرین بهترین بازیگر نقش اول مرد شد.
اجاره‌نشین‌ها/ ۱۳۶۵
اسم نقش: عباس‌آقا سوپرگوشت
کارگردان: داریوش مهرجویی
درباره نقش: انتظامی برای نقش عباس‌آقا سوپرگوشت نامزد سیمرغ شد؛ همان مباشر شکم‌گنده میانسال که هیچ‌چیز و هیچ‌کس برایش اهمیتی ندارد؛ فقط دلش ســود می‌خواهد و بس. هیچ‌جوره اجازه تعمیر ساختمان را به اهالی نمی‌دهد و از همه زهره چشم می‌گیرد. خودش گفته بود، مهرجویی نقش عباس‌آقا را از همان اول برای او نوشته و شخصیت را براساس ویژگی‌هایی که از او سراغ داشته، طراحی کرده است. رفتن به قالب یک قصاب به ظاهر متمول کار ساده‌ای هم نبوده. انتظامی تعریف کرده که سر پل تجریش، قصابی بزرگی پیدا کرده که صاحبش تقریبا هم‌هیکل او بوده؛ چندوقت رفته و آمده و رفتارش را زیر نظر گرفته تا از روی او عباس‌آقا را الگو گرفته.
افتخارات: انتظامی برای این فیلم فقط نامزد سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد شد و سیمرغ در دستانش قرار نگرفت.
هزاردستان/ ۱۳۶۶
اسم نقش: خان‌مظفر
کارگردان: زنده‌یاد علی حاتمی
درباره نقش: هزاردستان دومین همکاری عزت‌الله انتظامی با علی حاتمی است؛ سریالی که در حین تولید آن دو همکاری مشترک دیگر هم بین این دو نفر شکل گرفت. یکی «حاجی‌واشنگتن» و دیگری «کمال‌الملک». «خان مظفر» یکی از چند شاه‌نقش سریال ماندگار حاتمی است. به‌ظاهر نقش او به نسبت کاراکترهای دیگر ازجمله، رضا خوشنویس، شش‌انگشتی و شعبان استخونی، حجم کمتری دارد، اما انتظامی در این سریال هم نشان می‌دهد استاد درآوردن این نقش‌هاست. او طوری به خان مظفر جان داد که مخاطب سایه قدرت و نفوذ او را در تک‌تک سکانس‌ها حس می‌کرد. برایش کاملا قابل لمس بود که با چه موجود خطرناکی روبه‌روست.
افتخارات: قاعدتا با توجه به تلویزیونی بودن نقش، هزاردستان شرایط حضور در جشنواره‌های سینمایی را نداشت و آن زمان هم کارهای تلویزیونی در جشنوارهای مورد ارزیابی قرار نمی‌گرفت. با این حال سریال «هزاردستان» به‌عنوان یکی از مهمترین سریال‌های تاریخی هنوز در مرکز توجه‌هاست.
هامون/ ۱۳۶۷
اسم نقش: آقای دبیری
کارگردان: داریوش مهرجویی
درباره نقش: در ادامه همکاری‌های سریالی‌اش با داریوش مهرجویی، سال ۶۸ در شاهکار کارنامه او «هامون»، عهده‌دار یکی از نقش‌های فرعی کار شد. نقشی که شاید اگر توسط بازیگر دیگری غیر از انتظامی بازی می‌شد، کامل زیر درخشش خیره‌کننده بازی خسرو شکیبایی محو می‌شد، اما او کاری با این نقش کرد که حضورهای تک‌سکانسی‌اش در ذهن‌ها ماند. او در سکانس‌های دونفره با حمید هامون، رگباری دیالوگ‌هایش را می‌گوید و نبض صحنه را دستش می‌گیرد. در این سکانس‌ها کارهای صحنه تحت کنترل کامل انتظامی است و اوست که جلوی دوربین پادشاهی می‌کند. انتظامی در سکانس معروف دادگاه هم ردی پررنگ از خودش به‌جا گذاشته، انفجار شکیبایی در آن سکانس به یادماندنی به‌خاطر پیش‌زمینه‌ای است که انتظامی آن را مهیا می‌کند.
افتخارات: برخلاف انتظار، بازی انتظامی در این فیلم به‌چشم هیات داوران نیامد، حتی به‌خاطر آن کاندیدا هم نشد.
بانو/ ۱۳۷۰
اسم نقش: قربان‌سالار
کارگردان: داریوش مهرجویی
درباره نقش: انتظامی در بانو نقشی کوتاه اما به‌شدت متفاوت دارد. قربان‌سالار، پیرمردی فقیر و پاپتی با چشمی از حدقه بیرون آمده و پایی لنگان و انواع و اقسام بیماری و سابقه‌ای کاملا سیاه که با مظلوم‌نمایی و خوش‌خدمتی به خانه اشرافی بانو وارد می‌شود. شادترین بخش‌های فیلم درست با شروع بازی انتظامی و مهمانی ویژه قربان‌سالار رقم می‌خورد. حال بانو با ورود او خوب می‌شود، زندگی‌اش امید پیدا می‌کند و صورتش رنگ می‌گیرد اما… تلخ‌ترین بخش‌های فیلم بازهم به‌واسطه دزدی‌ها و ناامنی‌های قربان‌سالار شکل می‌گیرد. اوست که بانو را به نابودی کامل می‌رساند. مدت زمان حضور انتظامی در فیلم کوتاه است اما کمتر کسی است که اسم فیلم بانو را بشنود و تصویر او در ذهنش نقش نبندد.
افتخارات: داریوش مهرجویی این فیلم را سال ۱۳۷۰ ساخت اما فیلم بلافاصله توقیف شد و هفت سال بعد هم که به اکران رسید، هیچ جایزه‌ای نگرفت.
روسری آبی/ ۱۳۷۳
اسم نقش: رسول رحمانی
کارگردان: رخشان بنی‌اعتماد
درباره نقش: رسول رحمانی، کارخانه‌دار ثروتمند و میانسالی که تنهایی امانش را بریده. انتظامی در این نقش، از نمایش همین نقطه تنهایی و سوت و کوری شروع می‌کند، به دلسوزی برای نوبر کردانی و زندگی فقیرانه‌اش می‌رسد و نهایتا همین نوبر، می‌شود چشم و چراغ دل پیرش. پایان تدریجی تنهایی و رسیدن به اوج عشق و دلخوشی و دیالوگ معروف: «خوشبختی اون چیزی نیست که مردم از بیرون ببینن… خوشبختی تو دل آدمه… دل که خوش باشه، آدم خوشبخته…» این دقیقا همان نقطه جذابیت فیلم است که انتظامی به بهترین شکل ممکن بیانش می‌کند. او در حساس‌ترین نقطه فیلم، جلوی بچه‌ها می‌ایستد و تمام عشقش را فریاد می‌زند.
افتخارات: این فیلم بسیار به‌چشم آمد و جوایز زیادی هم از جشنواره فجر و جشنواره‌های خارجی گرفت اما عزت‌الله انتظامی برای نقش رسول رحمانی جایزه‌ای نگرفت ولی این فیلم در ذهن مخاطبانش تا همیشه باقی ماند.
گاو خونی/ ۱۳۸۱
اسم نقش: پدر روای
کارگردان: بهروز افخمی
درباره نقش: یکی از خاص‌ترین نقش‌های دوران کاری انتظامی در فیلم گاوخونی رقم خورد. نقش پدر قهرمان داستان که مخاطب با او در خواب قهرمان قصه روبه‌رو می‌شود. پدری که هم هست و هم نیست. کاراکتری که هم دیالوگ دارد و هم ندارد. چون معدود دیالوگ‌هایی هم که می‌گوید، زیر متن صدای روای محو و گنگ به گوش مخاطب می‌رسد. انتظامی در مصاف با این کاراکتر اما اعجاب‌برانگیز رفتار می‌کند. او کل حالات رفتاری و واکنش‌هایش را با میمیک و حالات صورتش به مخاطب منتقل می‌کند. صورتش را طوری کنترل می‌کند که کاملا منطبق است با همه روایت‌هایی که از زبان قهرمان قصه بیان می‌شود. انتظامی از پس این نقش سخت به‌طرز خارق‌العاده‌ای و با اتکا به همه داشته‌های بازیگری‌اش در این سال‌ها، برمی‌آید.
افتخارات: انتظامی برای بازی در این فیلم سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد را از بخش بین‌الملل جشنواره بیست‌ودوم فیلم فجر گرفت.
ستاره می‌شود/ ۱۳۸۴
اسم نقش: رفیع گلکار
کارگردان: فریدون جیرانی
درباره نقش: فریدون جیرانی در اولین جلد ستاره‌ها داستان یک بازیگر قدیمی تئاتر به‌نام رفیع گلکار را محور قرار داد و این نقش را به عزت‌الله انتظامی سپرد. او نقش ستاره‌ای را بازی می‌کند که سال‌ها‌ست خانه‌نشین شده و قدرت حرکت ندارد. روی ویلچر نشسته و به روزهای رفته فکر می‌کند و حسرت می‌خورد. دخترش پونه با هزار مشقت نقشی کوتاه برای او پیدا کرده اما در روز فیلمبرداری شرایط برای او طوری چیده شــده که رفیع گرفتار استرس می‌شود و از پس نقش برنمی‌آید. رفتار کارگردان و دیگر عوامل دور از جوانمردی است و رفیع غمزده‌تر از قبل می‌شود. «ستاره می‌شود» جزو بهترین نقش‌آفرینی‌های انتظامی در دهه هشتاد بود که حالات اســترس، غم و دلتنگی یک بازیگر یا اصلا یک انسان را در چهره‌اش نشان می‌داد.
افتخارات: انتظامی برای «ستاره می‌شود» نامزد دریافت سیمرغ بهترین نقش اول مرد از جشنواره بیست‌وچهارم شد.
