کتاب «پیادهها»؛ روایتی مصور درباره تبعیضنژادی
روزنامه هفت صبح | کتاب مصور «پیادهها» از ستایش شدهترین کتابهای مصور سالهای اخیر است که نامش در فهرستهای برترین روایتهای مصور تاریخی مرتب تکرار میشود. این روایت مصور هم برای وجوه مستند و روایی و هم بهخاطر ویژگیهای خاص در فرم تصویرسازیاش، مورد توجه منتقدان جهانی قرار گرفته و جوایز مختلفی مثل جایزه کتاب ملی آمریکا، جایزه ویل آیزنر(جایزه ویژه کتابهای مصور) و جایزه رابرت اف.کندی را از آن خود کرده است. سهگانه «پیادهها» با عنوان اصلی March، درواقع روایت مستند و مصور جنبش حقوق مدنی و مبارزات سیاهپوستان آمریکا در یکی از پرالتهابترین دورههای تاریخی آن کشور است. کتاب «پیادهها»، وقایع آن سالها را از زبان جان لوئیس، نماینده کنگره مرور میکند که در آن دوره از رهبران جنبش سیاهپوستان بود.
جنبش حقوق مدنی سیاهپوستان آمریکا با هدف پایان دادن به تبعیض نژادی علیه آمریکاییهای سیاهپوست در فاصله سالهای ۱۹۴۵ تا ۱۹۶۸ شکل گرفت و نویسندگان و مستندنگاران زیادی این جنبش را ثبت و تصویر کردند اما در «پیادهها» همه این اتفاقات تاریخی - احتمالا چندبار شنیده و خوانده و دیدهشده- را از نگاه کسی میبینیم و میخوانیم که خودش در ماجراهای سیاسی علیه تبعیض نژادی تأثیرگذار بوده و در بیشتر اتفاقات مهم آن سالها نقش داشته است. این اعتراض یا نافرمانی مدنی که با پایبندی به اصل پرهیز از خشونت آغاز شده بود، به تصویب قانون حقوق مدنی در سال ۱۹۶۴ منجر شد. این قانون هرگونه تبعیض براساس «نژاد، رنگ یا مذهب» را در امور استخدامی یا حضور در اماکن عمومی ممنوع اعلام کرد. اعتراضها تا تصویب قانون حق رأی سیاهپوستان در سال ۱۹۶۵ ادامه پیدا کرد.
*** به یاد ایام جوانی
جان لوییس که از نوجوانی با این جنبش همراه شده، از درون به اتفاقات آن سالها نگاه میکند و روایت خاص خودش را از وقایع دارد. لوییس در جایجای روایتش به اتفاقها و آدمها نگاه انتقادی دارد و اقدامهای مارتین لوترکینگ و مالکوم ایکس و رؤسای جمهور مختلف آمریکا را از زاویهای شخصی و متفاوت بررسی میکند. او حتی از زیر سوال بردن تصمیمهای شخصیتی اسطورهای مثل لوترکینگ در بعضی از مراحل مهم جنبش ابایی ندارد. چه این انتقادات را تلاشی برای مهم جلوهدادن خودش فرض کنیم، چه آن را روایت شخصی صادقانهای از تاریخ بهحساب آوریم، بههرحال این روایت جدید میتواند زوایای تازهای را از این جنبش آشکار کند.
اما اگر یک نفر دیگر در جمع خالقان «پیادهها» نبود، شاید ترکیب این روایت و سبک بصری به تأثیرگذاری فعلیاش نمیرسید و اصلا «پیادهها» متولد نمیشد؛ آندرو آیدین، مشاور رسانهای جان لوییس. سال ۲۰۰۸ وقتی اندرو و لوییس در سفرهای کمپین تبلیغاتی انتخاب مجدد جان لوییس همراه بودند، لوییس برای اندرو آیدین تعریف کرده بود که علاقهمندیاش به جنبش حقوق مدنی از خواندن یک کمیک ۱۶صفحهای در نوجوانی شروع شده است؛ کتاب کمیکی که لوییس به آن اشاره میکرد، کتاب کوچک مارتین لوترکینگ و داستان مونتگمری بود. این کمیک ۱۶صفحهای که از ماجرای رزا پارک و تحریم اتوبوسها در مونتگمری بهخاطر تبعیض نژادی و اصول جنبش پرهیز از خشونت لوترکینگ را به تصویر میکشید، به جریان اصلی تهیه و توزیع کتابهای کمیک در آمریکا راه پیدا نکرد.
اما دستبهدست در گروههای فعال جنبش حقوق مدنی، کلیساها و مدارس سراسر ایالتهای جنوبی آمریکا و بعدها در کشورهای آمریکای لاتین و آفریقایی پخش شد و الهامبخش همه کسانی شد که میخواستند به تبعیض و بیعدالتی پایان بدهند؛ از جمله جان لوییس جوان.
اندرو آیدین بعد از این ماجرا بارها به لوییس پپیشنهاد کرد که خودش هم یک کتاب کمیک مثل همان کتابی که در نوجوانی شیفتهاش بود، بنویسد اما لوییس این پیشنهاد را قبول نمیکرد. سال ۱۹۹۸ کتاب «پیادهروی با باد؛ خاطراتی از یک جنبش» را درباره آن دوران نوشته بود که برنده جایزه رابرت اف.کندی شده بود و در فهرست بهترینهای سال نیویورکتایمز و ۵۰کتاب برتر نیوزویک قرار گرفته بود و تصمیم نداشت کتاب دیگری در اینباره بنویسد. ولی سرانجام با اصرار آیدین، لوییس با شرط کمکگرفتن از او پذیرفت کتاب روایت مصوری از جنبش بنویسد.
*** سه ژانر معروف کمیک
خودنگاره مصور «پیادهها» نمونه شاخصی از سهژانر کمیک در دهه دوم قرن بیستویکم است؛ «کمیک غیرداستانی»، «کمیک خودنگاره» و «گرافیکناول». در توضیح هرکدام از این ژانرها باید گفت «کمیک غیرداستانی» از کمیک استفاده میکند برای روایت وقایع تاریخی. این ژانر در همان اولین سالهای پیدایش کمیک معمول بوده است. «کمیک خودنگاره» یا «کمیک خودزندگینامه» همانطور که از نامش پیداست، کمیکی است که زندگی نویسنده را به تصویر میکشد. اولین نمونههای این ژانر در دهه ۸۰ منتشر شد و تا امروز نمونههای متعدد آن منتشر شده است.
«گرافیکناول» اما داستان بلند و تصویری است که مضمونی عمیقتر و تصویرسازی پیچیدهتری نسبت به شکلهای دیگر روایت تصویری دارد. «گرافیکناول» در دهه هفتاد در قالب داستان متولد شد اما به داستان محدود نماند؛ روایتهای تاریخی، خودزندگینامهها، سفرنامهها و گزارشهای مطبوعاتی هم در قالب «گرافیکناول» متولد شدند. انتشار «ماوس» اثر آرت اسپیگلمن(اولین گرافیکناول برنده جایزه پولیتزر) در دهه هشتاد مهمترین تأثیر را در توسعه این ژانر داشت. ژانر گرافیکناولِ تاریخی و خودنگاره در دهه نود با آثاری مثل آثار جو ساکو به اوج رسید و در قرن بیستویکم با آثاری نظیر سفرنامههای مصور گی دولیل مسیر پیشرفت و شکوفاییاش را ادامه داد.
*** طراحی مستند
از مهمترین ویژگیهای بصری کتاب «پیادهها»، تصاویر سیاهوسفید واقعگرایانه و در عین حال متفاوت نیت پاول است که برای مخاطبان آشنا به تصویرسازیهای اغراقآمیز کمیکهای مارول و دیسی، تازه و متفاوت است. تصاویری با سایهروشنها و سبک بصری خاص که حالوهوای پرتبعیض و تنش آن سالهای پرالتهاب را در تاریخ آمریکا بهخوبی منتقل میکند. به شکلی خاص صحنههای زد و خورد، اعتراضها و راهپیماییها طوری تصویر شده که مخاطب فراموش میکند نظارهگر تصاویر دوبعدی روی کاغذ است. نیت پاول که یکی از شناختهشدهترین طراحان گرافیکناولِ این سالهای آمریکا است، از کوچکترین جزئیات مستند در تصاویر نگذشته و با چنان دقتی صحنههای تاریخی را بازسازی کرده که وقت خواندن کتاب بهنظر میآید فیلم مستندی از آن روزها را تماشا میکنیم.
پاول برای هرکدام از شخصیتهایی که قرار بود بکشد، تصویر مرجعی طراحی میکرد. بهجای شبیهسازی عکسهای تاریخی- که حس مردگی و گذشت زمان را در تصاویر و حالوهوای کتاب زیاد میکرد- این تصاویر را که با تکیه بر شکل جمجمه هر شخصیت طراحی شده بودند، مبنای تصویرسازیهای بعدی آن شخصیت و ساختار بدن و اسکلتش قرار داد و به این ترتیب شخصیتهای کتاب جان گرفتند. پاول همچنین سعی کرد با استفاده از کتابهای سبک زندگی و تصویرسازیهای دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ و همچنین تحقیقهای حاشیهای دیگر، شکل ظاهری مکانها، لباسها، خودروها و… را مستند و دقیق طراحی کند. همه این ویژگیها باعث شد که منتقدان درباره سبک بصری خاص «پیادهها» بگویند: «طراحیهای پاول در کتاب «پیادهها» گستره حماسی تاریخ را با جزئیات شخصی و مهم خاطرهپردازی ترکیب میکند و داستان لوییس را طوری زنده میکند که کاملا تازه بهنظر میرسد. «پیادهها» اثر مهمی را با ترکیب تاریخ و ادبیات مصور خلق کرده است.»
*** یکشنبه خونین
ماجرای کتاب «پیادهها» از هفت مارس ۱۹۶۵ شروع میشود؛ زمانی که جان لوییسِ جوان بههمراه دیگر فعالان حقوق مدنی در راهپیمایی سلما به مونتگمری شرکت کرده است؛ راهپیماییای که بعدها به «یکشنبه خونین» معروف شد. آنها با پلیسهای ایالتی روبهرو میشوند و پلیس از شرکتکنندگان در راهپیمایی میخواهد پراکنده شوند. وقتی به حرف پلیس گوش نمیدهند، پلیسها حمله میکنند، کتکشان میزنند و گاز اشکآور به سمتشان شلیک میکنند. ادامه داستان را از ۲۰ژانویه ۲۰۰۹ دنبال میکنیم؛ زمانی که جان لوییس بهعنوان نماینده کنگره برای حضور در اولین مراسم تحلیف باراک اوباما آماده میشود. او در دفترش میزبان زنی از آتلانتا و دو پسر جوانش است که میخواهند درباره تاریخشان چیزهایی یاد بگیرند. لوییس هم داستان زندگیاش را به آنها میگوید؛ از زمانی که پسر جوانی بود و از مرغ و خروسها و زمینهای کشاورزی پدرش نگهداری میکرد تا زمانی که آرامآرام درگیر جنبش حقوق مدنی سیاهپوستان آمریکا شد.
*** کار گروهی
با ترکیب انگیزه و انرژی گروه سهنفری لوییس، آیدین و پاول، «پیادهها» به اثری نمونه در روایت مصور تاریخ تبدیل شد. اثری که میتواند الگویی برای چگونگی زندهکردن تاریخ پرفراز و نشیب هر کشوری باشد. در سالهای پس از انقلاب و جنگ تحمیلی در کشورمان تلاشهای پراکنده زیادی برای روایت اتفاقات تاریخی شده است. از جمله این آثار که البته بیشتر در نوع «اینفوگرافیک» چاپ شدهاند میتوان به کتابهای «اطلس راهنما» یا «هشتسال اینگونه گذشت» اشاره کرد. همچنین کتابهایی درباره شاهنامه که بهلحاظ تصویر گاهی فوقالعاده بودهاند اما از نظر محتوا چندان نمیتوان به آنها اعتماد کرد. درواقع ما همچنان در ایران کتاب کمیکی نداشتهایم که از شهرت و محبوبیت بالایی بین مخاطبان فارسیزبان برخوردار باشد.
این موضوع چندعلت دارد؛ اول، قیمت فزاینده کتاب بهخصوص برای چاپ آثار کمیک؛ چراکه غیر از حقالتألیف نویسنده یا مترجم، حقالزحمه یا حقالتألیف تصویرگر نیز به هزینه اضافه خواهد شد، به اضافه بالارفتن قیمت چاپ به جهت تصاویر متعدد داخل کتاب. اگر این تصاویر رنگی هم باشند، طبیعتا برای ناشر ریسک بزرگی خواهد بود که چنین اقدامی انجام بدهد. نکته دوم نیز این است که هیچ نویسندهای در ایران به جهت تألیف آثار کمیک به شهرت نرسیده است و اگر کسی بخواهد عمر و وقت خود را در این راه هزینه کند، هیچ قطعیتی وجود ندارد به موفقیت برسد چراکه کمیک در ایران سابقهای ندارد و یک کالای کاملا وارداتی بهشمار میآید. برای همین باید منتظر ماند و دید، آیا در آینده این نوع کتابها با تألیف نویسندگان وطنی نیز در ایران به محبوبیت و مقبولیت خواهد رسید یا نه.