بازجویی از متهم شماره یک ساخت سد گتوند
روزنامه هفت صبح | در مورد اینکه سد گتوند تا چه اندازه روی وضعیت امروز خوزستان و کم‌آبی این استان موثر است این روزها بحث و نظر زیاد است. گفته می‌شود حتی یکی از تبعات اشتباهات مهندسی در احداث این سد شوری آب خوزستان است. در سال‌های اخیر هم در این مورد زیاد بحث‌های کارشناسی مطرح شده اما در هفته‌های اخیر همزمان با تشدید خشکسالی خوزستان و اعتراضات یک‌بار دیگر نام سد گتوند سرزبان‌ها افتاده.
سد بزرگی که شروع ساخت آن به فروردین ۱۳۷۶ و در زمان دولت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برمی‌گردد و در سال ۱۳۹۰ هم در دوران محمود احمدی‌نژاد مورد بهره‌برداری قرار گرفت. اظهارات متضاد دو مسئول ارشد دولت‌های قبل در مورد این سد را می‌توان تصویر کاملی از اختلاف‌نظرها در مورد آن دانست. دیدگاه پرویز فتاح به عنوان وزیر پیشین نیرو و معصومه ابتکار رئیس سازمان محیط‌زیست در ادوار مختلف کاملا در نقطه مقابل هم قرار دارد. فتاح می‌گوید شور بودن آب خوزستان ارتباطی به ساخت این سد ندارد و کار مطالعاتی انجام شده اما ابتکار می‌گوید ارزیابی‌ها خیلی کلی بوده و اشاره مختصری به کوه‌های نمکی شده است.
این اظهارات معصومه ابتکار را که در کانال تلگرامی او منتشر شده بخوانید:
عملیات اجرایی سد گتوند در سال ۷۶ که دولت تازه شروع به کار کرد، آغاز شده بود. موضوع مطالعات ارزیابی در آن سال‌ها خیلی جدید بود. یک مطالعه ارزیابی زیست‌محیطی بسیار کلی برای گتوند انجام شده بود که اشاره مختصری به کوه‌های نمکی داشت.
فرآیندهای ارزیابی زیست‌محیطی و شرح خدمات گزارش‌ها بعدا کاملا بازنگری شد. سازمان محیط‌زیست در سال ۷۶ با بحران‌های متعددی در موجودیت خود مواجه و این طرح یکی از صدها طرحی بود که عملیات اجرایی آن آغاز شده بود. در واقع در سال ۷۶ مطالعات چنین چشم‌اندازی را نشان نمی‌داد.
بعدها نیز با آن شرایط مخالفت شد، ولی به‌رغم مخالفت‌ها آبگیری این سد در دولت دهم در حالی صورت گرفت که هیچگاه سازمان حفاظت محیط‌زیست مجوز ساخت سد را صادر نکرد.در عین حال گفت‌وگویی هم از پرویز فتاح رئیس فعلی بنیاد مستضعفان و وزیر پیشین نیرو در دولت احمدی‌نژاد در رسانه‌ها بازنشر شده که مربوط به بهمن سال ۹۷ است اما بعضی تصور کردند این مصاحبه تازه انجام شده. فتاح در این مصاحبه گتوند را یکی از بهترین سدهای جهان دانسته و در بخش‌هایی از آن می‌گوید:
برای ساخت این سد مطالعات کارشناسی انجام شد اما متاسفانه منتقدان اطلاعات کافی و دقیقی از موضوع ندارند. سد گتوند به قدری برق تولید کرده که علاوه بر کسب هزینه‌های ساخت خود در این سال‌ها، می‌تواند تا صد سال دیگر هم برای کشور درآمد ایجاد کند. این سد شوره‌زاری ایجاد نکرده و آب خارج شده از خروجی اصلی سد بیانگر آن است که EC (نشان‌دهنده میزان املاح موجود در آب) آن زیر هزار است اما این آب در مسیر ۱۵۰کیلومتری تا اهواز با فاضلاب، پساب طرح‌های کشاورزی- که به کارون ریخته می‌شوند- همراه شده و پس از رسیدن به اهواز کیفیت خود را از دست داده است.
آنچه سبب شوری رودخانه کارون و البته آن هم پس از خروج آب از سد گتوند می‌شود مجموعه‌های کشت و صنعت نیشکر و صنایع وابسته به آن و نیز سایر آلوده‌کننده‌هایی هستند که آب را با کیفیت خوب از رودخانه می‌گیرند و از آنجا که زهکش‌های آنها بدون هیچگونه تصفیه‌ای، به رودخانه کارون می‌ریزد املاح را به آب رودخانه می‌افزایند، علاوه بر آن پساب فاضلاب خام شوش و اندیمشک نیز که پالایش نشده‌اند به کارون می‌ریزند و کیفیت آب را نامطلوب می‌کنند.
سد گتوند کجاست؟
سد گتوند علیا یکی از بزرگ‌ترین سدهای ایران است که روی رودخانه کارون در جنوب غربی ایران ساخته شده است. این سد، در فاصله ۳۸۰کیلومتری از ریزشگاه رودخانه کارون، در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال شهرستان شوشتر و در ۱۰کیلومتری شمال شرقی شهر گتوند در استان خوزستان قرار دارد. ارتفاع این سد سنگریزه‌ای با هسته رسی ۱۸۲متر است که بلندترین سد خاکی کشور محسوب می‌شود. هدف از احداث سد و نیروگاه گتوند، تأمین بخشی از برق مورد نیاز کشور (۴۵۰۰ گیگاوات ساعت در سال) و کنترل سیلاب‌های فصلی کارون و نیز تنظیم آب کشاورزی پایین‌دست است.
معمای جانمایی سد گتوند
هفته‌نامه تجارت فردا مصاحبه‌ای با دکتر محمدجواد عبدالهی رئیس بازنشسته دانشکده زمین شناسی و دانشگاه چمران اهواز درباره کارهای مطالعاتی و جانمایی سد گتوند انجام داده که بازتاب وسیعی در فضای مجازی داشته و بخش‌هایی از آن را برایتان نقل می‌کنیم:
۲۰ سال قبل از آنکه جانمایی سد گتوند در سال ۶۸ صورت بگیرد،آمریکایی‌ها پیشنهاد داده بودند ۲۰کیلومتر بالاتر از مخزن فعلی، سد گتوند احداث شود اما در آن سال‌ها مدیران شرکت مدیریت منابع آب ونیروی ایران بر این باور بودند که آمریکایی‌ها چون می‌خواستند مخزن سد کوچک باشد، این اختلاف مکانی را مطرح کردند. لذا تصمیمشان بر این شد که دریاچه سد درست بر روی گنبدهای نمکی گچساران جانمایی شود. سال ۱۳۸۰ در نامه‌ای به اداره صنایع و معادن تاکید کردم که مطالعات صورت گرفته روی این سد کافی نیست.
سال۱۳۸۱ به همراه مهندس شمسایی مدیرکل وقت آب و فاضلاب خوزستان موضوع را مطرح کردم که این سد مشکلاتی دارد و می‌تواند کل استان خوزستان را از نظر شوری به مخاطره بیندازد. شمسایی بعدها رئیس سد گتوند شد. به او توضیح دادم که اساساً سازندگان سد مطالعات زمین‌شناسی منطقه را مدنظر قرار نداده‌اند. هیچ گزارشی از مطالعات زمین‌شناسی نداشتند. آقای شمسایی بعد از آن مشاوره گروهی ۲۰ نفره برای مطالعات روی سد تشکیل داد.گروه مطالعاتی آقای شمسایی در اولین گزارش به او نوشتند «جلوی ضرر را هر جا بگیرید منفعت است».
آقای مهندس شمسایی به عنوان رئیس اداره آب منطقه خوزستان آن زمان به تمامی مقامات مملکتی نامه نوشت و از آنها خواست جلوی ساخت سد گرفته شود. نامه خطاب به رئیس‌جمهوری، وزیر نیرو، مجلس و مدیرعامل شرکت آب و نیرو (شرکت مجری)… ارسال شده بود. بعد از اینکه سد ساخته شد، از قضا مهندس شمسایی را که آن زمان شهردار اهواز بود به عنوان رئیس سد انتخاب کردند!
بعد از آن یکسری مشاوره از کشورهای مختلف و دانشگاه‌های ایران گرفتند و تصمیم بر این شد که پتوی رسی برای ایجاد فاصله میان لایه‌های ضخیم نمک و بستر دریاچه به وجود بیاید. رئیس سد با من تماس گرفت و پیشنهاد را مطرح کرد. آن زمان دو هزار و پانصد میلیارد تومان هزینه برای این سد صرف شده بود. من آن زمان به عنوان یکی از منتقدان دائمی ساخت این سد بودم که صدایم به گوش کسی نمی‌رسید. من با توجه به تجربه و علمی که داشتم گفتم که این کار با شکست مواجه خواهد شد.
روز آبگیری فرا رسید و رئیس‌جمهوری وقت (محمود احمدی‌نژاد) و مدیرعامل شرکت آب و نیرو نیز برای آبگیری آمدند. آن روز با من تماس گرفتند و من به عوامل شرکت آب و نیرو گفتم هر چه ماشین‌آلات در پایین دست پتوی رسی دارید جمع کنید و به بالا بیاورید چون اعتمادی به پایداری این دیواره رسی نیست و قطعا تا یکی دو روز آینده می‌شکند و خسارت بیشتری به شما وارد می‌کند. این توصیه من را پذیرفتند و روز چهارشنبه آبگیری صورت گرفت. روز شنبه مسئول همین بخش با من تماس گرفت و خبر شکسته شدن پتوی رسی را داد و گفت چطور می‌دانستید؟
۱۰ روز بعد از اینکه عملیات آبگیری صورت گرفت، بخش زیرین سد که معمولاً سیستم‌های زیرین و دستگاه‌های حساس و سنسورهای کنترل است پر ازنمک شده است؛ این مسئله دقیقاً ۱۰روز بعد از آبگیری رخ داد؛اتفاقی که مثل روز برای ما روشن بود و هرچه هشدار می‌دادیم کسی گوش نمی‌کرد. بعد از آن مطالعات نشان داد که تمامی مناطق اطراف گتوند و عقیلی، زمین‌های مرغوب کشاورزی این مناطق به دلیل گسترش نمک و تبخیر در حال شوره‌زار شدن هستند و مردم تمام دارایی خود را دارند از دست می‌دهند و هیچ استفاده‌ای از سد و آب شور آن نمی‌توان کرد.
قبل از آبگیری ما بارها هشدار دادیم توربین‌هایی که برای سد خریداری شده برای آب شیرین است و شما میلیاردها میلیارد هزینه کرده‌اید برای آبی که شور خواهد شد. حالا آن توربین‌ها هم کاربردی برای آب شیرین ندارند. هم اکنون توربین‌ها از کار افتاده‌اند. چندی پیش مدیر روابط عمومی شرکت آب و نیرو سد گتوند از من دعوت کرد از سد بازدید کنم.گفتند آنطور که شما تصور می‌کنید نمکی وجود ندارد و نهایتاً یک لایه چهارمتری نمک هست که آن را خارج می‌کنیم!
با تعجب دیدم چند لایه نازک چهار تا پنج متری زده‌اند. از جوانک خواستم که محدوده ۵۰ متری را برای گمانه‌زنی و حفاری انتخاب کند و تا عمق ۵۰ متری نیز جلو بروند بعد متوجه خواهند شد با دریای عظیمی از نمک مواجه خواهند شد. بعد از آن مهندسان آزمایشگاه مکانیک خاک برآورد کردند که تا ۹۳ متر ضخامت نمک است. بعد از آن دوستان ما در سد گتوند می‌گفتند ما می‌دانیم چه بلایی سر این منطقه آورده‌ایم اما تو را به خدا چیزی نگویید و رسانه‌ای نشود!
یک دیدگاه متفاوت
محمد علی بنی‌هاشمی عضو هیات علمی دانشگاه تهران و متولی مطالعات علاج‌بخشی سد گتوند هم دیروز مصاحبه‌ای با خبرگزاری ایسنا انجام داد و در آن توضیح داد که چرا سد گتوند را عامل شوری آب خوزستان نمی‌داند. بخش‌هایی از اظهارات او را بخوانید:
بر اساس آنچه در سال ۱۳۹۳ در یک پروژه مطالعاتی یک ساله روی این سد صورت گرفت نمی‌توان گتوند را عامل اصلی اوضاع خوزستان معرفی کرد. بحران فعلی خوزستان ترکیبی از کمیت و کیفیت آب است. در سال ۱۳۹۵ کیفیت آبی که از گتوند رها می‌شود نسبت به سال‌های قبل ارتقا یافته است و آنطور که شنیده‌ام تاثیر منفی ای که سد گتوند بر کیفیت آب کارون می‌گذاشت تا حد زیادی برطرف شده و در همان سال ۱۳۹۶ عملا انحلال نمک از کوه کنار مخزن سد کاهش یافته بود.در حد اطلاع بنده مشکل فعلی آب استان در حوضه رودخانه کرخه است و سد گتوند ربطی به این حوضه ندارد.
انحلال مقادیر قابل توجهی نمک از سازند گچساران و ورود آن به مخزن سد گتوند تاثیر منفی بر کیفیت آب این مخزن و در نتیجه آب تخلیه شده از این سد به رودخانه کارون داشته است. این تاثیر در سال‌های اول بیشتر بوده، به تدریج کاهش یافته و در سال‌های پس از ۱۳۹۵ تقریبا به صفر رسیده است، البته میزان انباشت نمک در مخزن سد، دغدغه دیگری است که هنوز وجود دارد.
اگر سد گتوند ساخته نشده و در نتیجه نمک‌های داخل سازند گچساران حل نشده بود، کیفیت آب رودخانه کارون در محور سد گتوند ۲۵ درصد بهبود می‌یافت. این به معنای نقش ۲۵درصدی سد گتوند در شوری کل رودخانه کارون نیست. بعد از سد گتوند عوامل متعدد زیادی موجب تنزل کیفیت آب کارون و افزایش شوری می‌شوند. برخی همکاران وزارت نیرو هنوز این جمع‌بندی دانشگاه تهران در خصوص تاثیر ۲۵درصدی سد گتوند در شوری آب رها شده از محور سد را قبول ندارند و بلکه مدعی بهبود کیفیت آب رودخانه کارون پس از احداث سد گتوند هستند.
ایجاد پتوی رسی راهکاری بود که قبل از آبگیری ظاهرا به منظور کاهش نرخ انحلال و ورود نمک به مخزن سد طراحی و اجرا شده بود. بررسی این پتو در دستور کار مطالعات دانشگاه نبود. البته مشخص بود که این پتوی رسی از اول هم نمی‌توانسته به عنوان سازه‌ای با دوام طراحی شده باشد و طراحان می‌دانستند که تخریب می‌شود.
