۱۲صفت برای اطلاق نوعی خاص از فیلم‌ها
روزنامه هفت صبح، وحید سعیدی / احمد رنجبر | چند روز پیش برحسب اتفاق و برای یادآوری اینکه در سینمای ما چه گذشته است، فیلم «آخرین خون» را می‌دیدیم؛ فیلمی که در دهه ۷۰ ساخته شد؛ درست زمانی که جمشید هاشم‌پور در اوج قرار داشت. یادمان آمد که آن زمان به این فیلم عنوان «لوله‌بخاری» اطلاق شد.
این صفت کنایه‌ای مستقیم به فیلم است که قهرمان اصلی با یک لوله به مصاف دشمنانش می‌رفت! دیدیم از این اصطلاحات درباره فیلم‌ها کم نیست. از دهه ۴۰ در فضای غیررسمی صفت‌هایی به برخی فیلم‌ها خورده که عمدتا حاوی کنایه هستند. کلاه‌مخملی و آبگوشتی رسما برای نقد جنسی از فیلم‌ها به کار رفت. بعد از انقلاب هم شاهد اصطلاحات کنایی بودیم؛ مثل فیلم‌های گیتاری یا دختروپسری. در دهه اخیر، باز هم برخی فیلم‌ها منشأ یک اصطلاح شده‌اند؛
از جمله شونه تخم‌مرغی که مراد از آن فیلم‌های ضعیف شبکه خانگی است. در این بین برخی اصطلاح‌ها صرفا برای تمسخر نیست و اشاره به نوعی فیلمسازی دارد. مثل پایان باز که به اصغر فرهادی نسبت داده می‌شود. در پرونده امروز به سراغ ریشه و اثرات این اصطلاحات رفته‌ایم که توسط مردم و سینماگران خلق شدند و به ادبیات رسمی راه یافتند.
*** گنج قارون / فیلم‌های آبگوشتی / سال ۱۳۴۴ / کارگردان: سیامک یاسمی
فیلم گنج قارون ابتدا مجوز اکران نمی‌گیرد. دقیقا دلیل آن نوع استفاده‌ای است که از آبگوشت در آن شده. بیایید ماجرا را به نقل از «تاریخ ایرانی» مرور کنیم: «پرویز نوری (معاون وقت اداره روابط سینمایی در وزارت فرهنگ و هنر) گفته: در صحنه‌ای از فیلم، فردین و ظهوری، قارون (آرمان) را از غرق شدن نجات می‌دهند و به خانه محقر خود می‌آورند و در‌حالی‌که می‌دانستند مبتلا به زخم معده است به او آبگوشت با تیلیت نان می‌دادند (بعد هم می‌گفتند: خوب میشی!) همین‌طور خصومت میان پدر و پسر با
صحنه‌هایی آبکی و بی‌منطق، سبب شد که به اتفاق آرا فیلم را مردود اعلام کنیم.» فیلم اما اکران می‌شود و رکورد فروش را می‌شکند. صحنه آبگوشت به مذاق سخت‌پسندها خوش نمی‌آید و اصطلاح «فیلم‌های آبگوشتی» بر ضد آن شکل می‌گیرد.
چه فیلم‌هایی با این سبک ساخته شدند؟ موفقیت گنج قارون دلایل زیادی دارد. مهم‌ترین آن نمایش آمال مردمی است که دو سال بعد از سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۴۲ سرخورده بودند و شکاف طبقاتی را نظاره می‌کردند. فیلم‌های بعدی این موفقیت را تکرار نکردند.
عمر این فیلم‌ها چقدر بود؟ رسما عمر گنج قارون تمام شده، اما همچنان به تقلید از آن فیلم‌هایی ساخته می‌شوند؛ از جمله آس‌وپاس و خالتور.
*** کلاه‌مخملی / فیلم‌های کلاه‌مخملی / سال ۱۳۴۱ / کارگردان: اسماعیل کوشان
در تاریخچه ظهور کلاه‌مخملی‌ها می‌خوانیم: «در سال‌های بعد از شهریور ۱۳۲۰ بود که شرایط اجتماعی خاص آن دوران تیپ‌های مخصوصی را به وجود آورد معروف به داش‌مشدی‌ها، کلاه‌مخملی‌ها، بزن‌بهادرها و … این داش‌مشدی‌ها آدم‌هایی در محله‌ها بودند که بعضی از آنها جوانمرد و دست‌گیر بودند و بعضی دیگر ناجوانمرد و گردنه‌بگیر.
آنها سر گذر خیابان‌ها می‌ایستادند، کلاه سرشان می‌گذاشتند، یقه باز می‌کردند، با مردم حال‌واحوال می‌کردند و بی‌دلیل و بادلیل در هر کاری دخالت می‌کردند.» اینکه دقیقا کلاه‌مخملی‌ها چه زمانی وارد فیلم‌ها شدند را نمی‌دانیم، اما شاخص‌ترین آنها فیلم کلاه‌مخملی با بازی ناصر ملک‌مطیعی است. در برخی تعابیر، کلاه‌مخملی معادل فیلمفارسی قرار گرفته که تعریف درستی نیست. هدف این بوده که این سبک فیلم‌ها تمسخر شود؛ فیلم‌هایی که ویژگی‌های مشابهی داشتند. از لات جوانمرد تا یک بزن‌بهادر و …
چه فیلم‌هایی با این سبک ساخته شدند؟ تعداد فیلم‌هایی که با حضور کلاه‌مخملی‌ها ساخته شدند زیاد است. بهمن مفید، ناصر ملک‌مطیعی، فرخ ساجدی و … شاخص‌ترین بازیگران کلاه‌مخملی سینمای ایران هستند.
عمر این فیلم‌ها چقدر بود؟ با پیروزی انقلاب، بساط کلاه‌مخملی‌ها در فیلم‌ها برچیده شد. در دهه ۸۰ اما بار دیگر از آنها استفاده می‌شود؛ از جمله ازدواج به سبک ایرانی حسن فتحی. اما آنها محور فیلم و داستان نیستند.
*** تاراج / فیلم‌های مواد مخدری / سال ۱۳۶۳ / کارگردان: ایرج قادری
بعد از انقلاب سمت‌وسوی سینمای ما مشخص نبود. فیلم‌ها غالبا شعارزده بودند و سینماگران نمی‌دانستند چه سوژه‌ای را تبدیل به فیلم کنند. در این شرایط موضوعاتی مثل مواد مخدر با استقبال حاکمیت مواجه می‌شد. ایرج قادری سراغ یک داستان اکشن و سرگرم‌کننده رفت و تم آن را به مبارزه با قاچاق مواد مخدر اختصاص داد. بعد از آن فیلم‌هایی که موضوعشان مواد مخدر بود، به فیلم‌های مواد مخدری مصطلح شدند. فیلم تاراج در زمان اکران مورد توجه قرار گرفت و همین عامل مهمی در گسترش عنوان فیلم‌های مواد مخدری است. جمشید هاشم‌پور با شمایل سر تراشیده تبدیل به نماد قهرمان‌های عاصی دهه ۶۰ شد.
چه فیلم‌هایی با این سبک ساخته شدند؟ شاخص‌ترین فیلم مواد مخدری دهه ۶۰ تیغ و ابریشم مسعود کیمیایی است. این فیلم به ورود افیون به کشورمان توسط کشورهای خارجی می‌پردازد و نشان می‌دهد برنامه‌ای هدفمند برای ضربه به کشورمان ریخته شده است. در دهه‌های بعد سبک‌وسیاق فیلم‌های مواد مخدری تغییر کرد و روی اعتیاد اشخاص تکیه داشت.
عمر این فیلم‌ها چقدر بود؟ همزمان با افول فیلم‌های اکشن، فیلم‌های مواد مخدری هم کمرنگ شد. اعتیاد همچنان سوژه فیلم‌های ایرانی است، اما نه در قالب اکشن؛ از جمله سنتوری، خون‌بازی و …
