کارنامه مفصل سینماگر خشمگین و کهنه‌کار
روزنامه هفت صبح، احمد رنجبر | یک ویدئوی دو دقیقه‌ای تلخ این چند روز بخش مهمی از فضای شبکه‌های اجتماعی را به خودش اختصاص داده و واکنش‌های فراوانی را برانگیخته است. داریوش مهرجویی، کارگردان پرسابقه سینمای ایران به دلیل جلوگیری از اکران فیلم «لامینور» در نوروز ۱۴۰۱ ویدئویی اعتراضی منتشر کرد و آشفتگی و لرزش صدا و ناراحتی‌اش، دل مخاطبانش را به درد آورد.
ماجرا از این قرار بود که دوم اسفند امسال، شورای صنفی نمایش، حکم به اکران «لامینور» ساخته داریوش مهرجویی در کنار شش فیلم دیگر در اکران نوروزی ۱۴۰۱ داد، اما بعد از گذشت چند روز، خبر مخالفت سازمان سینمایی با بعضی فیلم‌های این فهرست در محافل سینمایی پیچید که «لامینور» هم یکی از آنها بود. حالا همزمان با اعتراض داریوش مهرجویی، تب تند اعتراض‌ها به حذف این فیلم فراگیر شده و داریوش مهرجویی در صدر اخبار قرار گرفته است.
مهرجویی جزو فیلمساز‌های پرکار سینماست؛ کارگردانی باسواد و خوش‌فکر که حتی در آثار اقتباسی‌اش هم ردپای تفکر و سلیقه و حال‌وهوای آثار خودش را بر اثر مورد نظر گذاشته است. درست است که فیلم‌های اخیرش، به قوت و جذابیت آثار گذشته نیست و بعد از «سنتوری» نتوانسته مجددا به نقطه اوج خودش برگردد اما به هرحال نامش هیچگاه از حافظه سینمای ایران پاک نمی‌شود. به بهانه اعتراض مهرجویی و تب تند واکنش‌ها نسبت به حذف فیلم لامینور از اکران نوروزی، مروری داریم بر کارنامه این کارگردان بزرگ سینما.
اگر قرار باشد از میان فیلم‌های داریوش مهرجویی دست به انتخاب بزنیم و بهترین‌هایشان را کنار هم ردیف کنیم، تعداد خیلی بیشتر از این‌ها می‌شود. حتی فیلم‌هایی که از سوی منتقدان، به عنوان اثری متوسط معرفی شده‌اند هم ویژگی‌های زیادی دارند و می‌توانند محل بحث باشند. مگر می‌توان جسارت و قدرت‌نمایی مهرجویی را در «الماس ۳۳» فراموش کرد؟
حتما قصه‌پردازی آن فیلم ایراد دارد، اما کارگردانی‌اش، آن هم برای مهرجویی بی‌تجربه، آزمونی سخت بوده است. کسی نمی‌تواند فیلم‌های «مدرسه‌ای که می‌رفتیم»، «شیرک»، «سارا»، «پری»، «دختردایی گمشده»، «بمانی» و البته «درخت گلابی» را نادیده بگیرد. به ویژه درخت گلابی با آن فضای خاص و نوستالژیک که پر است از جزئیات جذاب. «سارا» و «پری» هم در کارنامه مهرجویی یگانه هستند و «بمانی» نشان‌دهنده دغدغه این فیلمساز درباره ازدواج دختران کم‌سن‌وسال و بحران خودسوزی است.
درباره ۱۰ فیلم کارنامه مهرجویی و راز ماندگاری هرکدام نوشته‌ایم. در ادامه گذری داریم به عملکرد پنج بازیگر که در فیلم مهرجویی درخشیده‌اند. مهرجویی بارها نیز ریسک کرده؛ مثل انتخاب فروزان که بازیگری تجاری بود برای دایره مینا. در زمان اکران فیلم برخی به او خرده گرفتند اما با تماشای فیلم شروع به تحسین مهرجویی کردند.
گاو/ ۱۳۴۸
ماجرا چه بود: گاو مش‌حسن می‌میرد و او تحمل پذیرش این مرگ را ندارد. همه ادراک مش‌حسن تحت تاثیر قرار می‌گیرد تا جایی که در گاو استحاله می‌شود و خودش را گاو مش‌حسن می‌داند.
جهان فیلم: گاو اقتباسی است از «عزاداران بَیَل»، نوشته غلامحسین ساعدی. فیلم نگاهی تمثیلی به آدم‌ها و جامعه دارد، اما کارکرد اصلی خود؛ یعنی قصه‌گویی را فراموش نمی‌کند. در این داستان، گاوی می‌میرد که نماد باروری است. مردم روستا متاثر می‌شوند، با مش‌حسن همدردی می‌کنند، فرضیه‌های مرگ را مطرح می‌کنند، اما در نهایت به زندگی عادی بازمی‌گردند.
زاویه نگاه کارگردان: مهرجویی روح حاکم بر اثر ساعدی را به خوبی در قالب فیلم منتقل می‌کند. میزانسن، نورپردازی، زاویه دوربین و … همه در راســتای مفهوم کتاب است. شیوه کارگردانی او مورد تمجید منتقدان خارجی هم قرار گرفته است.
ویژگی منحصربه‌فرد: گاو جزو فیلم‌های موج نو است و نگرش جشنواره‌های خارجی به سینمای ایران را تغییر داد. بعد از انقلاب هم مورد اشاره امام خمینی به عنوان اثری تراز نام گرفت.
آقای هالو/ ۱۳۴۹
یادآوری یک‌خطی: آقای هالو به پایتخت می‌آید. او شــیفته رنگ‌ولعاب تهران می‌شود، اما نمی‌تواند خودش را با این شــهر تنظیم کند. آرزوهای آقای هالو در تهران رنگ می‌بازد و او به دیار خودش برمی‌گردد.
جهان فیلم: ابتدا علی نصیریان، نمایشنامه «آقای هالو» را روی صحنه می‌برد. بعد از آن به همراه داریوش مهرجویی فیلمنامه آن را می‌نویسند. نصیریان شخصیت هالو را با دیدن چهره یک نفر که تیپش قرابتی با آدم‌های متمدن نداشته، می‌نویسد. فقط هم از این تیپ ایده می‌گیرد و بقیه‌اش حاصل دریافت‌های خودش است.
زاویه نگاه کارگردان: آقای هالو داستانی اجتماعی دارد، اما با طنز خاص داریوش مهرجویی توأم شده است. اینکه یک شهرستانی در تهران گرفتار دغل‌بازی‌ها شود، تلخ است. کارگردان اما به این قصه رنگی از شیرینی داده.
ویژگی منحصربه‌فرد: آقای هالو جزو نخستین فیلم‌هایی است که پدیده مهاجرت به تهران را به شیوه‌های متفاوت نقد می‌کند. فیلم تقابل فرهنگ مردمان کاسب‌کار پایتخت و مردان باصداقت شهرستانی است.
پستچی/ ۱۳۵۱
یادآوری یک‌خطی: تقی پستچی از پس تامین مایحتاج زندگی و خواسته‌های همسرش برنمی‌آید.
جهان فیلم: داریوش مهرجویی اینبار هم سراغ اقتباس رفت و پستچی را بر اساس نمایشنامه ویتسک نوشته گئورک بوشنر ساخت. تقی در ارتباط با همسر ناتوان است، مشکل مالی هم دارد. در خانه ارباب خود کار می‌کند و زنش مورد تعرض برادرزاده ارباب قرار می‌گیرد. تقی زن خود را می‌کشد. امتیاز فیلم، قصه روان و بازی‌های درخشان بازیگران است. پستچی را می‌توان همچنان دید و با داستان آن همراه شد.
زاویه نگاه کارگردان: مهرجویی نگاه ایرانی خود را به داستان اضافه کرده؛ از مهمانی‌های باشکوه که معمولا در آثارش زیاد می‌بینیم، تا نشانه‌های خطرناک جهان مدرن.
ویژگی منحصربه‌فرد: پســتچی را می‌توان آینه‌ای از برهه‌ای تاریخی در ایران تعبیر کرد. این فیلم در جشنواره‌های خارجی زیادی مورد توجه داوران قرار گرفت و جوایز بی‌شماری به دست آورد؛ از جمله برلین، کن و شیکاگو.
دایره مینا/ ۱۳۵۳
یادآوری یک خطی: سامری دلال خون است و از معتادان و مستمندان به قیمت ارزان خون می‌خرد؛ آن هم در محیطی آلوده و به دور از وسایل مناسب بهداشتی.
جهان فیلم: مهرجویی اینبار هم سراغ اقتباس رفت؛ «آشغالدونی» از مجموعه داستان‌های «گور و گهواره»، نوشته غلامحسین ساعدی. در این فیلم شاهد سه طیف از مردم جامعه هستیم؛ بیمارانی که به خون نیاز دارند، متمولانی که خون را ارزان می‌خرند و گران می‌فروشند و فقیرانی که خون خود را می‌فروشند.
زاویه نگاه کارگردان: «دایره مینا» سوژه‌ای تلخ و جدی دارد، اما کارگردان داستانش را روان و سرگرم‌کننده بیان می‌کند. فیلم می‌توانست تبدیل به اثری سیاه شود، اما مهرجویی مانع این اتفاق شد. از آن‌سو فاکتورهای جذابیت به اندازه کافی در فیلم وجود دارد؛ از انتخاب بازیگر تا روابط آدم‌ها و خرده‌قصه‌های سرگرم‌کننده که البته نمی‌توان از جذابیت خود داستان ساعدی هم حرفی به میان نیاورد.
ویژگی منحصربه‌فرد: «دایره مینا» سه سال توقیف بود، اما در نهایت منجر به تاسیس سازمان انتقال خون شد. این فیلم مسئولان وقت را به فکر انجام کاری اساسی برای رفع مشکل خون انداخت.
اجاره‌نشین‌ها/ ۱۳۶۵
یادآوری یک‌خطی: چند خانواده در آپارتمانی بدون وارث، خارج از شهر زندگی می‌کنند. بر سر تملک آن مشاجره پیش آمده است.
جهان فیلم: اجاره‌نشین‌ها نسبت به معضل گسترش نامعقول اجاره‌نشینی هشدار می‌دهد؛ این فیلم حکم سندی درباره کش آمدن نامتعارف پایتخت را هم دارد. بیشتر داستان در یک آپارتمان می‌گذرد و در همین‌جاست که آدم‌ها با هم چالش دارند و مدام بگومگو می‌کنند.
زاویه نگاه کارگردان: «اجاره‌نشین‌ها» حاصل تیزهوشی داریوش مهرجویی است. او خیلی زود متوجه اشکال‌های جامعه شد و هشدارهایش را در قالب یک داستان کمدی روایت کرد. در این قصه، آدم‌هایی از طیف‌های مختلف حضور دارند و به نوعی نمایندگان اقشار مختلف جامعه هستند. قرائت‌های مختلفی از اجاره‌نشین‌ها شده، اما روایت کمدی مهرجویی راه تأویل برای مخاطب عام را بست.
ویژگی منحصربه‌فرد: اجاره‌نشین‌ها، قدرت‌نمایی مهرجویی در جذب مخاطب عام است. این فیلم در سال ۱۳۶۶ پرفروش‌ترین فیلم سال شد و در جشنواره فجر جایزه گرفت؛ همچنان محبوب منتقدان هم هست.
هامون/ ۱۳۶۸
یادآوری یک‌خطی: حمید هامون با همسرش مهشید کشمکش دارد. زن طلاق می‌خواهد و حمید سرگشته‌تر از قبل می‌شود.
جهان فیلم: هامون را حدیث نفس برخی آدم‌ها می‌دانند که بین آرمان‌خواهی و جهان‌خواهی گیر کرده‌اند. چنین چالش‌هایی به‌ویژه بعد از حادثه‌ای چون انقلاب طبیعی است؛ آن هم نه فقط در ایران. در جامعه دگرگون شده دهه ۶۰ ،داریوش مهرجویی «هامون» را می‌سازد که انسانی سرگشته است و روحش سرشار از تألم و تناقض.
زاویه نگاه کارگردان: «هامون» یکی از تلخ‌ترین فیلم‌های داریوش مهرجویی است که در آن نشانه‌ای از شوخ‌وشنگی ذاتی این کارگردان دیده نمی‌شود. او به سبک اندیشه‌های فلسفی‌اش با شخصیت اصلی برخورد می‌کند و طبیعی است که خبری از سرخوشی آثار پیش در آن نباشد. شیوه کارگردانی مهرجویی در هامون بارها تحسین شده؛ از میزانسن تا قاب‌بندی.
ویژگی منحصربه‌فرد: خسرو شکیبایی با فیلم «هامون» ستاره شد و ستاره ماند. نکته دیگر اینکه هامون همچنان یکی از آثار محبوب منتقدان سینمای ایران لقب دارد.
بانو/ ۱۳۷۰
یادآوری یک‌خطی: «بانو» در خانه بزرگ خود تنهاست. همسرش با زنی دیگر ازدواج کرده. بانو، زن و مردی را که خانه‌‌شان توسط شهرداری تخریب شده به خانه می‌آورد.
جهان فیلم: «بانو» ادامه اجاره‌نشین‌ها و هامون است. گسترش شهرنشینی و املاک بی‌وارث، ذهن را به سمت اجاره‌نشین‌ها می‌برد. جهان آشفته بانو و تألمات روحی‌اش، مخاطب را یاد هامون می‌اندازد.
زاویه نگاه کارگردان: داریوش مهرجویی در فیلم «بانو»، هم بدبینی‌اش را نســبت به آدم‌ها نمایش می‌دهد و هم وجه مثبت آنها را به تصویر می‌کشد. بانو سمبل مهربانی است که همسر بی‌وفا را تحمل می‌کند و به همسایه‌ها پناه می‌دهد. در فیلم، شاهد یک دورهمی باشکوه (که موتیف موردعلاقه مهرجویی است) هستیم. در نهایت اما این مفهوم در ذهن می‌ماند که نباید با هرکسی مهربان بود.
ویژگی منحصربه‌فرد: به دلیل برخی تفسیرها از درونمایه آن، سه سال توقیف بود. فیلم هنوز سرپاست و حرف‌هایش قابل تعمیم به جامعه امروز و به‌خصوص اتفاقی است که برای خود مهرجویی افتاده.
لیلا/ ۱۳۷۵
یادآوری یک‌خطی: رضا و لیلا برای بچه‌دار شدن انواع درمان‌ها را تجربه می‌کنند، اما نتیجه‌ای به دست نمی‌آید. رضا با گیتی ازدواج می‌کند. جهان فیلم لیلا تکمیل کننده سه‌گانه سارا و پری است. اینبار هم مهرجویی فیلمش را با اقتباس از فیلمنامه مهناز انصاریان می‌سازد. سوژه نازایی که در لیلا بیان می‌شود آشناست و پیش‌تر محور فیلم، سریال و رمان‌های دیگری شده بود.
زاویه نگاه کارگردان: داریوش مهرجویی از یک داستان آشنا و تکراری، قصه‌ای جذاب می‌سازد. او فضای فیلم را طوری طراحی می‌کند که مخاطب خیلی زود درگیر قصه می‌شود. این فضا شامل داستان عاشقانه شخصیت‌های اصلی، حضور متعدد آدم‌ها، کاراکترهای همراهی‌برانگیز و مناسکی مثل نذری و عروسی است. مهرجویی می‌داند مخاطب ایرانی در چنین فضایی سرحال می‌شود، پس قصه‌اش را در این بستر روایت می‌کند و مخاطب جذب می‌شود و تا انتها با فیلم همراه می‌ماند.
ویژگی منحصربه‌فرد: لیلا حاتمی بعد از چند نقش کوتاه، در این فیلم چهره شد و ستاره مانده است.
مهمان مامان/۱۳۸۲
یادآوری یک‌خطی: برای خانواده‌ای فقیر مهمانی سـرزده می‌رسد. چون وضع مالی خانواده خوب نیست، همسایگان دست به دست هم می‌دهند تا آبروی صاحبخانه حفظ شود.
جهان فیلم: یک اقتباس دیگر از داریوش مهرجویی؛ اینبار از داستانی تمام ایرانی. اینکه مهمان سرزده می‌رسد، اینکه خانواده می‌خواهد آبروداری کند، اینکه گاهی توی خانه وسیله پذیرایی نیست و … همه و همه ملموس است و البته برای یک اثر نمایشی ویژگی جذابی به حساب می‌آید.
زاویه نگاه کارگردان: داستان «مهمان مامان» هوشنگ مرادی کرمانی، آن‌قدر گیرایی دارد که وقتی آن را می‌خوانی، تا سال‌ها، شخصیت‌ها و اتفاق‌ها جلوی چشمت مجسم است. داریوش مهرجویی می‌دانست چنین داستانی ظرفیت تبدیل به فیلمی ماندگار را دارد. او به الزام درام، در قصه هوشنگ مرادی تغییراتی ایجاد کرد و آن را از فیلتر خود گذراند.
ویژگی منحصربه‌فرد: مهمان مامان همه‌پسندترین فیلم مهرجویی است که به‌رغم بازپخش متعدد از تلویزیون هنوز جذابیت خود را حفظ کرده.
سنتوری/ ۱۳۸۵
یادآوری یک‌خطی: علی سنتوری نوازنده و خواننده چیره‌دستی است که گرفتار اعتیاد می‌شود. او ناگهان زندگی خود را ازدست رفته می‌بیند.
جهان فیلم: مهرجویی کمی قبل از سنتوری در فیلم مهمان مامان اشــاره‌ای به اعتیاد کرده بود. در این فیلم اما اعتیاد محور اصلی فیلم می‌شود. علی به‌رغم داشتن یک زندگی نسبتا خوب در دام اعتیاد می‌افتد و ذره‌ذره آب می‌شود.
زاویه نگاه کارگردان: سنتوری برخلاف غالب فیلم‌های مرتبط با اعتیاد، سهم خانواده را نادیده نگرفت. حتی هشدار داد که چه بسا از خانواده‌ای معتقد و با تربیت سفت‌وسخت، یک جوان دچار اعتیاد شود. انتخاب شخصیت یک نوازنده، زیرکی دیگر مهرجویی است. صدای سنتور علی و البته ترانه‌های محسن چاوشی فیلم را تبدیل به اثری همراهی‌برانگیز کرد.
ویژگی منحصربه‌فرد: سنتوری در آستانه اکران عمومی توقیف شد و سال‌ها بعد نسخه خانگی آن منتشر شد. این اتفاق تاثیری منفی بر مسیر حرفه‌ای مهرجویی گذاشت. او دو سال پیش «لامینور» را با محوریت موسیقی ساخت که ابتدا گفته می‌شد ادامه‌ای بر سنتوری است؛ فیلمی که مجوز اکران نوروزی نگرفت و هنوز اعتراض‌ها برای این مسئله ادامه دارد.
