پروندهای خواندنی برای مرور کارنامه رضا عطاران
روزنامه هفت صبح، مرجان فاطمی | همانطور که پیشبینی میشد فیلم «انفرادی» در سه روز اول اکران با فروش بالایی روبهرو شده و پای مخاطبان فراوانی را به سینماها باز کرده است. درست است که مخاطبان بهطور کلی از فیلمهای کمدی استقبال میکنند اما طبیعتا بخش مهمی از فروش بالای بلیت و استقبال فراوان از تماشای «انفرادی» به حضور رضا عطاران در این فیلم برمیگردد؛ بازیگری که بارها و بارها ثابت کرده میتواند فروش یک اثر را تضمین کند اما خودش این مسئله را قبول ندارد.
عطاران در این فیلم با احمد مهرانفر و مهدی هاشمی همبازی است. به بهانه شروع اکران «انفرادی» به کارگردانی مسعود اطیابی، پروندهای را به مرور کارنامه رضا عطاران اختصاص دادهایم. ابتدا ۱۰ نقش مهم کارنامه عطاران را که در جایگاه بازیگر توانسته است بهخوبی از پس ایفایشان بربیاید مرور میکنیم. در بخشی دیگر به واکاوی شخصیتهای موفقی خواهیم پرداخت که عطاران در سریالهایش آنها را خلق کرده و بعد از گذشت سالها هنوز درخشان هستند وکماکان در جلب توجه مخاطبان موفق.
بخشی از پرونده به فعالیتهای او در سه عرصه بازیگری، کارگردانی و فیلمنامهنویسی اختصاص دارد و همکاریهای متعدد با کارگردانهای سینما. مرور گزیده صحبتهای عطاران درباره موارد مختلف ازجمله کارگردانی و مواجهه با بیماری و مرگ و کتاب و… هم بخش دیگر این پرونده خواهد بود. درباره کارنامه عطاران و ویژگیهای شخصی و حرفهای او صحبت زیاد است اما سعی کردهایم در این پرونده جمعوجور به بخشی از آنها بپردازیم.
رضا عطاران از اواسط دهه هفتاد تا حالا نزدیک به پنجاه فیلم سینمایی بازی کرده است. بخش مهمی از فیلمهایش کمدیهایی متوسط هستند که به لحاظ حرفهای چندان موفقیتی به دست نیاوردهاند اما آنچه اهمیت دارد این است که عطاران چیزی به نقشها اضافه میکند که نقش متعلق به خودِ خودش میشود. انگار هیچکس دیگری جز عطاران در هیچ دوره زمانی موفق نمیشده است هیچ کدام از این نقشها را به این شکل دربیاورد. عطاران از جمله کارگردانهایی است که معمولا ترجیح میدهد خودش هم نقش پررنگی در آثارش داشته باشد.
از میان سینماییها که نقش اول هر سه فیلمش خودش است. در میان کارنامه عطاران چند اثر نسبت به سایرین بیشتر خودنمایی میکنند. شخصیتهایی که با بازی عطاران چنان در ذهنمان نفوذ کردهاند که چندوقت یکبار به یادشان میافتیم و از جذابیتشان لذت میبریم. دست به انتخاب زدهایم و از میان کاراکترهای محبوب رضا عطاران در فیلمها و سریالهای مختلف به۱۰ فیلم رسیدهایم و آنها را واکاوی کردهایم. جای شخصیت عطاران در فیلمهایی مثل «استراحت مطلق»، «رد کارپت» و … هم در این فهرست خالی است.
بزنگاه/ ۱۳۸۷
اسم شخصیت: نادر
کارگردان: رضا عطاران
ویژگی نقش: نادر «بزنگاه» معتاد بیکاری است که از فوت پدرش استفاده کرده و در خانهای که سالهاست برادرش در آن زندگی میکرده ساکن شده. نکته قابل توجه درباره شخصیت نادر این است که عطاران بیقیدی و بیمسئولیتی و بهرهکشی از دیگران را طوری باهم آمیخته که هم حرص مخاطبانش را درمیآورد و هم خندهدار است. از همان قسمت اول سریال، ویژگیهای نادر مشخص میشود. پدرش را از دست داده و به جای اینکه خودش را به تشییع جنازه برساند، بیخیال میرود حمام و مواد میکشد و با خیال راحت به کارهایش میرسد.
بعد هم بدون هیچ حسی، کنار پدرش در ماشین حمل جنازه چرت میزند و ترمه روی جنازه را میاندازد روی خودش و میخوابد. تنها خط قرمز نادر در کل سریال، دخترش درسا است. احساساتش را فقط در مواجهه با دخترش به نمایش میگذارد. البته در ادامه سریال و بعد از اینکه برادرش را از پشتبام پرت میکند، تا حدی عذاب وجدان را هم میشود در شخصیتش دید.
جایگاه در کارنامه: «بزنگاه» یکی از سریالهای موفق عطاران است و نقش نادر هم جزو نقشهایی است که برای همیشه در ذهنمان مانده.
ورود آقایان ممنوع/ ۱۳۸۹
اسم شخصیت: آقای جبلی
کارگردان: رامبد جوان
ویژگی نقش: محور اصلی فیلم مدیر مدرسهای سختگیر و بداخلاق و ضدمرد به اسم خانم دارابی بود که به خاطر زایمان معلم شیمی مدرسه مجبور میشود به حضور یک معلم شیمی مرد برای کار کردن با بچههای المپیادی رضایت دهد. رضا عطاران نقش آقای جبلی، همان معلم شیمی را داشت که کاملا حفاظتشده و دور از دید بچهها قدم به مدرسه میگذاشت. مردی بیآزار، دستوپاچلفتی و بیاعتمادبنفس که برای خوشایند خانم دارابی و اینکه بتواند در آن مدرسه به صورت رسمی استخدام شود حاضر بود هر کاری بکند.
تلاشهای جبلی برای جلب توجه خانم دارابی و وارونه جلوه داده شدن موضوع توسط بچهها و درک اشتباه خانم دارابی از ابراز محبت جبلی، موقعیت جذاب و عجیبی را در سراسر فیلم به وجود آورده بود.
جایگاه در کارنامه: ویشکا آسایش برای بازی در این فیلم سیمرغ گرفت اما رضا عطاران موفقیتی در جشنواره به دست نیاورد. با این حال گریم جذاب و بازی درجه یک او باعث شد آقای جبلی جزو یکی از نقشهای ماندگار کارنامهاش باقی بماند.
اسب حیوان نجیبی است/ ۱۳۸۹
اسم شخصیت: بهروز شکیبا و کمال خسروجردی
کارگردان: عبدالرضا کاهانی
ویژگی نقش: مجرمی به نام بهروز شکیبا چند ساعت مانده به پایان مرخصیاش از زندان، تصمیم میگیرد لباس نیروی انتظامی را تن کند و به بهانه مشکلات اخلاقی از مردم اخاذی کند. او محور اصلی کاهانی برای روایت زندگی چند شخصیت مختلف میشود. بهروز ابتدا سراغ خانهای میرود که محل برگزاری یک جشن شبانه است و فرصت زیادی برای اخاذی وجود دارد. نفر بعدی مسعود است که بهروز قصد اخاذی از او را دارد اما پولی در بساطش نیست و حالا پای افراد مختلفی به میان میآید.
بهروز شکیبا برای اینکه به پولش برسد مدام سر از موقعیتهای مختلف در میآورد تا اینکه نهایتا مشخص میشود خودش یک زندانی به اسم کمال خسروجردی است و این لباس را هم فقط برای اخاذی پوشیده است. از همان ابتدا میشود حدس زد بهروز پلیس واقعی نیست اما بازی عطاران کاملا در راستای موقعیتی است که کاهانی طراحی کرده.
جایگاه در کارنامه: عطاران برای بازی در این فیلم برنده جایزه بهترین بازیگر مرد از جشن خانه سینما شد.
بیخود و بیجهت/ ۱۳۹۰
اسم شخصیت: محسن
کارگردان: عبدالرضا کاهانی
ویژگی نقش: رضا عطاران ثابت کرده است که استاد ایفای نقشهای حرصدرآور است. میتواند با خونسردی و بیتفاوتی و عدم درک شرایط، اعصاب همه را به هم بریزد. در «بیخود و بیجهت» هم به همراه پانتهآ بهرام به شدت درست و دقیق از پس ایفای این نقش برآمده است. مردی که قرار بوده خانه را تخلیه کند و در اختیار زوجی جوان بگذارد اما تا روز عروسی هنوز با وسایلش آنجاست و اصلا نه از این بابت نگران است و نه خجالتزده.
خودش را محق میداند که همانجا بماند و در آن شرایط بحرانی که فقط چند ساعت به مراسم عروسی مانده، با خونسردی تمام رفتار میکند. ویژگی اصلی رضا عطاران در «بیخود و بیجهت» از همان لحظه ابتدایی شروع فیلم خودنمایی میکند. فیلم با صدای ضربههای پیدرپی شروع میشود و بعد متوجه میشویم محسن است که برای وقت گذرانی دستش را به شکمش میزند. محسن رفتار بد یا منفی از خودش بروز نمیدهد و اتفاقا در ظاهر همراه است اما در مجموع، هیچ کاری نمیکند.
جایگاه در کارنامه: در جشن انجمن منتقدان نامزد دریافت جایزه شد.
خوابم میآد/ ۱۳۹۰
اسم شخصیت: رضا
کارگردان: رضا عطاران
ویژگی نقش: «خوابم میآد» شاید در کل اثر درخشانی درکارنامه رضا عطاران نباشد اما شخصیت درخشان رضا و بازی عطاران در این نقش، بخش مهمی از جذابیت فیلم را رقم زده. ماجرا درباره معلمی است که در ارتباط گرفتن با دیگران مشکل دارد. جسارت اداره کلاس را ندارد، در پیدا کردن همسر ناتوان است و اجازه میدهد پدر و مادرش مدام بهش زخم زبان بزنند. حالا به سنی رسیده که بالاخره تصمیم میگیرد ازدواج کند.
این تصمیم او را به سمت زندگی جدیدی سوق میدهد. او که ابتدا جسارت دزدی از سوپرمارکت را ندارد، نهایتا برای رسیدن به دختری که فکر میکند باید با او ازدواج کند در آدمربایی همراهی میکند. البته در طول فیلم با توجه به تعریف شخصیت ضدونقیضهایی هم حس میکنیم اما در کل کاراکتر رضا با ویژگیهایی که برایش طراحی شده، شخصیت جالبی است و اگر در بستر فیلمنامه جذابتری مورد استفاده قرار میگرفت حتما به جاهای بهتری میرسید.
جایگاه در کارنامه: اولین فیلم عطاران است. برای کارگردانی فیلم از بخش نگاه نو سیمرغ گرفت و برای بازی هم نامزد شد.
دهلیز/ ۱۳۹۲
اسم شخصیت: بهزاد
کارگردان: بهروز شعیبی
ویژگی نقش: رضا عطاران در فیلم «دهلیز» برای اولین بار در نقشی کاملا جدی ظاهر شد. هیچ رگهای از کمدی نمیتوان در این شخصیت و به طور کلی در این فیلم پیدا کرد. بهزاد مردی است که به خاطر قتل غیرعمد به زندان افتاده و حالا درست در روزهای آخر منتهی به اعدام، همسرش به دنبال جلب رضایت خانواده مقتول است. آنچه بیش از همه درباره شخصیت بهزاد اهمیت دارد، رابطهاش با پسر کوچکش است.
پسری که از وقتی یادش میآید پدرش در زندان بوده و فکر میکرده پدری ندارد و حالا قرار است بهزاد در مدت زمانی کوتاه نقش پدری را برایش بازی کند. عطاران یکی از پراحساسترین نقشهایش را در این فیلم به نمایش میگذارد. تلاشش برای جلب اعتماد پسر از یک طرف و دستپاچگیاش برای اینکه چطور میتواند در قالب یک پدر نمونه رفتار کند، مجموعهای جذاب را پدید آورده.
جایگاه در کارنامه: بازی عطاران در این نقش بسیار مورد توجه قرار گرفت و نامزد دریافت سیمرغ بلورین شد اما نهایتا سیمرغ به او نرسید.
طبقه حساس/ ۱۳۹۲
اسم شخصیت: کمالی
کارگردان: کمال تبریزی
ویژگی نقش: کمالی مردی از طبقه سنتی است و در بازار پارچهفروشی دارد. خوشگذران است و اهمیتی برای خانواده قائل نیست. صرفا از این جهت به یاد همسرش میافتد که یا گرسنه شود یا مردی درحال تماشای او باشد. ماجرای فیلم بعد از مرگ همسرش شروع میشود. جایی که کمالی میفهمد مردی غریبه را در طبقه بالای قبر همسرش به خاک سپردهاند. غیرتش به جوش میآید و میخواهد هرطور شده مرد مرده را جابهجا کند.
ماجرا با تماشای عکس مرد مرده بدتر میشود. چون حتی به لحاظ ظاهری هم از کمالی موجهتر است و همین مسئله حسادتش را بیشتر برمیانگیزد. تا جایی که سعی میکند با همسر مرد مرده رابطه برقرار کند تا به نحوی انتقامش را بگیرد. این مسئله آنقدر برای کمالی درگیری ذهنی ایجاد میکند که نهایتا تصمیم میگیرد خودش دست به کار شود و نبش قبر کند و جنازه را بیرون بکشد.
جایگاه در کارنامه: عطاران برای این فیلم سیمرغ گرفت اما از آنجایی که پیشتر سیمرغ به نام نوید محمدزاده خورده بوده، عطاران گفت که این سیمرغ متعلق به من نیست.
نهنگ عنبر/ ۱۳۹۳
اسم شخصیت: ارژنگ
کارگردان: سامان مقدم
ویژگی نقش: ارژنگ در آستانه پنجاه سالگی عشق دوران جوانیاش را مرور میکند و بخش مهمی از اتفاقهای فیلم در دهه شصت روایت میشود. ارژنگ در کار تکثیر نوار ویدئو و کاست است و به همین دلیل هم با توجه به فضای آن سالها مجبور است یواشکی کار کند و نهایتا هم دستگیر میشود. پسری ساده و عاشق است که حاضر میشود برای رسیدن به رویا هر کاری کند. رویا به خاطر شرایط خانوادگی از ایران میرود و ارژنگ تا پنجاه سالگی به عشق او پایبند میماند.
تیپوقیافه و حال و هوای ارژنگ از آن جهت که شمایی از جوانان دهه شصت را پیش روی مخاطبان میگذاشت با استقبال زیادی روبهرو شد. سرخوردگیهای مداوم ارژنگ در مواجهه با رویا و اینکه رویا هیچ وقت او را به حساب نمیآورد، از نکات جالب فیلم بود. با این حال همه این موارد در بستری از کمدی جریان داشت و از این جهت جذاب پیش میرفت.
جایگاه در کارنامه: یکی از پرفروشترین فیلمهای سینمایی دهه نود بود و روی صفت پولساز بودن رضا عطاران صحه گذاشت.
هزار پا/ ۱۳۹۷
اسم شخصیت: رضا
کارگردان: ابوالحسن داوودی
ویژگی نقش: رضا عطاران این بار هم در نقش مردی بازی کرده که میخواهد هرطور شده از موقعیت موجود به نفع خودش استفاده کند. او در گذشته به خاطر تصادف پایش را از دست داده و وقتی میشنود که دختر ثروتمند صاحب کارش نذر کرده است با یک جانباز ازدواج کند از این موقعیت بهره میبرد و به عنوان یک جانباز سعی میکند به او نزدیک شود. او خودش را به موشمردگی میزند و سعی میکند فردی فرهیخته و خوش قلم به نظر برسد؛ فردی که به همه خوبی میکند و از پول خودش برای آسایشگاه خرید میکند.
شاید نمونه این نقش را بارها در فیلمها و سریالهای مختلف دیده بودیم اما آنچه اهمیت دارد بازی رضا عطاران در این نقش است و چگونگی باورپذیر کردن آن.
جایگاه در کارنامه: «هزارپا» فیلم کمدی تجاری بود و طبیعتا انتظار گرفتن جایزه برایش نمیرفت اما در گیشه بسیار موفق عمل کرد و استقبال بسیار زیادی از آن شد. در پنجمین هفته اکرانش توانست عنوان پرفروشترین فیلم تاریخ سینمای ایران را به دست آورد.
روشن/ ۱۳۹۹
اسم شخصیت: روشن
کارگردان: روحالله حجازی
ویژگی نقش: روشن مردی عاشق سینماست که این عشق هیچ نکته مثبتی به زندگیاش اضافه نکرده است. یک خانه کوچک و زندگی سادهای دارد اما توانایی اداره آن را ندارد. او یک واحد از برجهای اطراف تهران را پیشخرید کرده اما سازندگان خانه به قولشان عمل نکردهاند و اصلا مشخص نیست چه زمانی قرار است خانه را تحویل دهند. از طرف دیگر زندگیاش درحال فروپاشی است. همسرش او را ترک کرده تا خودش زندگیاش را بچرخاند و روشن حتی توانایی یک اسباببازی ساده هم برای دخترش ندارد.
او مدام از سوی همسرش و دیگران تحقیر میشود و نمیتواند حقش را بگیرد اما با این حال توان تغییر در خودش نمیبیند. هر قدمی که در این راستا برمیدارد به مشکل برمیخورد تا اینکه در نهایت سعی میکند به شکل دیگری حقش را از زندگی بگیرد.
جایگاه در کارنامه: با وجود نقدهایی که به فیلم «روشن» وارد بود اما بازی رضا عطاران در این نقش بسیار مورد توجه قرار گرفت و نهایتا سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول مرد را از جشنواره سیونهم فجر گرفت.