پروندهای برای بررسی آثار سینمایی مجید مجیدی
روزنامه هفت صبح، مرجان فاطمی | فیلم «خورشید» مجید مجیدی بهعنوان نماینده سینمای ایران در بخش مسابقه اصلی(رقابتی) شیر طلایی در هفتادوهفتمین دوره جشنواره فیلم ونیز خیلی خوب درخشیده و واکنشهای زیادی از سوی منتقدان جهانی بههمراه داشته است. «خورشید» در این دوره از جشنواره فیلم ونیز با آثاری همچون «فردا و تمامی دنیا» به کارگرانی یولیا فونهاینتس از کشور آلمان رقابت دارد و همچنین آثار کشورهایی همچون ژاپن، لهستان، فرانسه، جمهوری آذربایجان و ایتالیا، از جمله مهمترین رقبای مجیدی در این رویداد سینمایی هستند.
مجید مجیدی بعد از دو فیلم «محمد رسولالله(ص)» و «آنسوی ابرها» که با انتقادهای زیادی همراه شد حالا توانسته است مجددا با ساخت فیلم «خورشید» خودش را احیا کند. این فیلم در سیوهشتمین جشنواره فجر، جایزه بهترین فیلم، بهترین فیلمنامه و بهترین طراحی صحنه را بهدست آورد و در بخشهای بهترین کارگردانی، بهترین فیلمبرداری، بهترین تدوین، بهترین موسیقی متن، بهترین صدا و … نامزد دریافت سیمرغ شد.
جایزه ویژه هیات داوران این جشنواره هم به بازیگران کودک و نوجوان این فیلم رسید. مجیدی در دهه هفتاد و هشتاد، آثار موفق زیادی را به جشنوارههای جهانی فرستاد و جوایز فراوانی نصیبش شد. هنوز هم فیلمهایی مثل «بچههای آسمان»، «پدر»، «رنگ خدا» و «آواز گنجشکها» جزو آثار موفق سینمای ایران در سطح جهانی بهحساب میآیند. به بهانه حضور قدرتمند این فیلم در جشنواره ونیز، پروندهای را به آثار این کارگردان اختصاص دادهایم.
مجید مجیدی از آن دست کارگردانهایی است که سخت میشود در کارنامهاش اثر بد و بیارزش پیدا کرد. درست است که برخی آثارش به اندازه سایرین درخشان نیستند و در جاهایی اشتباه حرکت کرده و به بنبست رسیده است اما شمار آثار درجهیکش آنقدر بالاست که درمجموع میتوان او را یکی از اثرگذارترین کارگردانهای ایرانی معرفی کرد. در کل کارنامهاش ۱۰فیلم سینمایی دارد که دستکم نیمی از آنها شهرت جهانی پیدا کردهاند و جوایز فراوانی برایش بههمراه داشتهاند.
او استاد بازیگرفتن از کودکان و نوجوانان نابازیگر است. از «بدوک» تا «خورشید» بارها در این عرصه موفقیتش را نشان داده و چهرههای جدیدی را به سینما معرفی کرده است. شاید این چهرهها نتوانستند در ادامه موفقیتی در سینما داشته باشند اما همگی در فیلمهای خود مجیدی درخشیدهاند و توانستهاند در هر دورهای توجه داوران و مخاطبان را جلب کنند. مجیدی حالا در «خورشید» یکبار دیگر نشان داده که کماکان قدرت بازیگرفتن از کودکان و نوجوانان نابازیگر را دارد و کماکان میتوان از او انتظار ساخت فیلمهای درجهیک داشت.
*** مروری بر ۱۰فیلم مهم سینمایی کارنامه کارگردانی مجید مجیدی
*** بدوک| ۱۳۷۰
فضای کلی: «بدوک» اولین فیلم بلند مجید مجیدی است. از همان نقطه شروع، دست روی داستانی درباره زندگی و مشکلات کودکان گذاشت؛ دغدغهای که بعدها بارها در فیلمهای کارنامه مجیدی از «بچههای آسمان» گرفته تا «خورشید» ادامه پیدا کرد. فیلم «بدوک» یکی از اولین آثار بعد از انقلاب بود که داستانی تلخ و ناراحتکننده داشت و به پایان خوش هم نمیرسید. مجیدی روی مواردی نظیر قاچاق کالا در سیستان و بلوچستان و ربودن دختربچهها و فروش آنها به عیاشان جنوب دست گذاشت و فقر و تنگدستی بخشی از مردم را به تصویر کشید.
امتیازات برجسته: «بدوک» اولین فیلم مجیدی، درباره مشکلات و زندگی سخت کودکان و دست و پنجه نرم کردن آنها با فقر و محدودیتهای زندگی ساخته شده. آن زمان برخی مسئولان فیلم را سیاهنمایی عنوان کردند و بعد از مدتی جلوی اکران آن را گرفتند اما مقام معظم رهبری بعد از دیدن فیلم و اطمینان از بستر واقعی آن، دستور دادند که کل مسئولان آن منطقه عوض شوند.
موقعیت در کارنامه: «بدوک» در جشنواره فیلم فجر در ششرشته نامزد دریافت جایزه شد. دو دیپلم افتخار برای فیلمنامه گرفت و بهترین فیلم اول شد.
*** پدر| ۱۳۷۴
فضای کلی: مجیدی اینبار هم شخصیت اصلی داستانش را یک پسربچه نوجوان معرفی میکند؛ نوجوانی که بازهم شرایط زندگی برایش سخت است. او را در مواجهه با مردی با ابهت که ژاندارم است، قرار میدهد. پسر از ازدواج مادرش با این ژاندارم ناراحت است و میخواهد هرطور شده او را از سر راه بردارد. برای اینکه به ژاندارم ضربه بزند، اسلحهاش را میدزدد و او را مجبور میکند مثل سایه دنبالش برود و در این مسیر به استیصال برسد.
امتیازات برجسته: انتخاب حسین عابدینی از میان تعداد زیادی متقاضی برای این نقش و سپردن نقش پدر به محمد کاسبی، یکی از مهمترین امتیازات فیلم است. رابطه میان محمد کاسبی و حسین عابدینی بهعنوان یک پسر و ناپدری بهقدری ملموس از آب درآمده که میتوان آن را از نقاط مثبت فیلم دانست.
موقعیت در کارنامه:«پدر» در جشنواره فیلم فجر چهاردهم، سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین بازیگر نقش اول مرد و بهترین بازیگر نقش مکمل زن را گرفت و در جشنوارههای جهانی از جمله جشنواره فیلم تورین، سائوپائولو و … مقام بهدست آورد و هنوز هم بهعنوان یکی از آثار شاخص سینمای مجیدی بهحساب میآید.
*** بچههای آسمان| ۱۳۷۵
فضای کلی: یکی از مهمترین فیلمهای کارنامه مجیدی است و. منتقدان بزرگی از جمله راجر ایبرت، نقدهای مثبت زیادی بر آن نوشتهاند و خیلیها آن را با فیلم «دزد دوچرخه» به کارگردانی ویتوریو دسیکا مقایسه کردهاند. ماجرای پسری که بهمنظور تامین کفش برای خواهرش، سختی زیادی را تحمل میکند و نهایتا تصمیم میگیرد در مسابقه دومیدانی، نفر دوم شود. تلاشهای او در این مسیر کاملا ستودنی است. مجیدی اینبار هم روی موضوع فقر دست گذاشته و مواجهه کودکان را با این فقر بهخوبی نشان داده است.
امتیازات برجسته:مهمترین امتیاز فیلم، نمایش شرافت و انسانیت در عین فقر است؛ مسئلهای که بارها و بارها در فیلم تکرار میشود. جدای از سوژه جذاب و فیلمنامه درجهیک، مجیدی در انتخاب بازیگران اصلی فیلم هم دقت زیادی انجام داده بود.
موقعیت در کارنامه:در جشنواره فیلم فجر، برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه و بهترین تدوین شد. «بچههای آسمان» اولین فیلم ایرانی است که بهعنوان پنج نامزد نهایی جایزه اسکار بهترین فیلم خارجیزبان در سال ۱۹۹۸ انتخاب شد.
*** رنگ خدا| ۱۳۷۶
فضای کلی: در این فیلم با مکاشفه میان یک کودک نابینا با طبیعت و خدا روبهرو هستیم. پسری که در مرکز شبانهروزی زندگی میکند و در ایام تعطیلات هیچکس منتظر او نیست. پدرش میخواهد او را از سر باز کند تا به ازدواج جدید برسد و خواهرها هم هرکدام درگیر زندگی خودشان هستند. او بعد از آشنایی با یک مرد نجار و زندگی در طبیعت، تجربیات جدیدی بهدست میآورد و به شناخت دیگری از خودش و جهان میرسد و قلب و احساساتش تغییر میکند.
امتیازات برجسته: دیالوگ پسر نابینا درباره تنهاییاش به مرد نجار یکی از مهمترین دیالوگهای این فیلم بود و هنوز هم جزو مهمترین دیالوگهای سینمای ایران بهحساب میآید. پسر با بغضی در گلو به مرد میگوید: «هیشکی منو دوست نداره.» و اوج تنهایی و اندوه پسر با همین دیالوگ به تصویر کشیده میشود.
موقعیت در کارنامه: «رنگ خدا» در ۱۰رشته نامزد دریافت سیمرغ از جشنواره هفدهم بود اما نهایتا سیمرغ بهترین بازیگر نقش مکمل مرد، بهترین صدابرداری، بهترین صداگذاری و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را بهدست آورد. این فیلم در جشنوارههای مهمی مثل جشنواره فیلم بوستون، فیلم لندن، فیلم مونترال و… برنده جایزه شد.
*** باران|۱۳۷۹
فضای کلی: مجیدی در فیلم «باران»، برخلاف چهارفیلم قبل، قهرمانش را از میان گروه سنی نوجوان و در آستانه جوانی انتخاب میکند، پسری بهنام لطیف که دور از خانواده، در یک ساختمان نیمهکاره کار میکند تا بتواند خرج و مخارج زندگی آنها را تامین کند. لطیف، در آستانه ورود به جوانی است و پر از انگیزه برای کار و زندگی. از قضا با رقیبی در همین فضا مواجه میشود و تمام هم و غمش را برای حذف او بهکار میگیرد اما نهایتا واقعیت را فراتر از آنچه در ذهن داشته مییابد و عشق، مسیر این تلاش را تغییر میدهد. لطیف «باران»، از ابتدا تا انتهای فیلم حرکتی از نوجوانی به جوانی را تجربه میکند و در انتها به بلوغ فکری میرسد.
امتیازات برجسته:«باران» هم مثل سایر آثار مجیدی، روی برتری انسان بر مشکلات و شرایط سخت محیط تاکید میکند. مجیدی بهخوبی از پس بازیگرفتن از نابازیگران برمیآید و روایتی واقعی از تلاش دو جوان را برای حفظ موقعیت شغلی به تصویر میکشد.
موقعیت در کارنامه: «باران» در جشنواره فجر نوزدهم موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر مرد، بهترین موسیقی متن، بهترین صداگذاری و بهترین صدابرداری شد.
*** بید مجنون| ۱۳۸۳
فضای کلی: «بید مجنون» روایتی متفاوت از «رنگ خدا»ست. منتها اینبار مجیدی بهجای دست گذاشتن روی ذهنی کودکانه و مواجهکردن یک کودک نابینا با روح زندگی، مرد نابینای میانسالی را به این چالش وارد میکند. «بیدمجنون» اثری سمبلیک درباره غلبه احساسات مادی و زودگذر بر معنایی است که شخصیت اصلی سالیان سال بهواسطه نداشتن بینایی بهدست آورده است. نابینایی که برحسب اتفاق، بعد از سالیان سال توانایی دیدن پیدا میکند و با دیدن زنی زیبا، احساسات عمیق همسر و فرزندش را نادیده میگیرد و هرآنچه از معنویت در طول سالها بهواسطه ناتوانی در دیدن بهدست آورده، نابود میکند.
امتیازات برجسته: مجیدی اینبار هم اثری ساده، صریح و ملموس پیش روی مخاطبانش میگذارد اما «بید مجنون» با وجود سوژه جذابی که دارد در مقایسه با فیلمهای قبلی مجیدی، قدم رو به جلویی نیست. مجیدی اینبار برخلاف همیشه، حرفش را صریح و شعاری بیان کرده است و از لطافتهای فیلمی مثل «رنگ خدا» در آن خبری نیست.
موقعیت در کارنامه:این فیلم در جشنواره بیستوسوم فجر، در ۹رشته نامزد دریافت سیمرغ شد و درنهایت سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد، بهترین کارگردانی، بهترین صدابرداری و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را دریافت کرد.
*** آواز گنجشکها| ۱۳۸۶
فضای کلی: «آواز گنجشکها» را میتوان ادامه تلاش مجیدی برای روایت مواجهه انسان با مادیات و رفتار ریاکارانه او بهحساب آورد. اینبار هم کریم، کارگر یک شترمرغداری، در معرض آزمونی اخلاقی قرار میگیرد، خطا میکند، وسوسه میشود و حتی عقوبت میبیند اما برخلاف «بید مجنون»، این فیلم درنهایت با نوعی آرامش خیال به پایان میرسد.
امتیازات برجسته: مسیر اشتباهی که مجیدی در «بید مجنون» طی کرد در «آواز گنجشکها» بهطور کامل اصلاح شد و این فیلم توانست بهعنوان اثری متفاوت در کارنامه مجیدی برای خودش جایی باز کند. فیلم بهشدت متکی به بازی رضا ناجی است و لحن طنزی که برای فیلم در نظر گرفته شده، به شکلگیری حس و حال آن کمک زیادی کرده است. مردی میانسال که زندگیاش از راه پرورش شترمرغ میگذرد با گمشدن یکی از شترمرغها به تهران میآید و به مسافرکشی رو میآورد، فضای شهر روی او اثر میگذارد و دچار تحولات شخصیتی میشود.
موقعیت در کارنامه:سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی، تدوین و موسیقی را از جشنواره بیستوششم بهدست آورد. رضا ناجی برای این فیلم خرس نقرهای جشنواره برلین را گرفت و خود مجیدی هم نامزد دریافت خرس طلایی شد.
*** محمد رسولالله| ۱۳۹۴
فضای کلی: متفاوتترین فیلم کارنامه مجیدی است که پرهزینهترین و بزرگترین پروژه فیلمسازی تاریخ سینمای ایران هم محسوب میشود. از جمله فیلمهای مجیدی که نظرات موافق و مخالف بسیاری داشت. مجیدی که همواره به کار در سینمای کودک شهرت دارد، اینبار هم دست روی مقطع کودکی و نوجوانی حضرت محمد(ص) گذاشت اما به تعبیر اکثر منتقدان، با وجود تمام جذابیتها بهدلیل ضعف فیلمنامه و عدم شخصیتپردازی دقیق، نتوانست آنطور که باید نظر همه را به خودش جلب کند و رقیب پروپاقرصی برای فیلم مصطفی عقاد باشد.
امتیازات برجسته: «محمد رسولالله(ص)» فیلمی است که گستردگی تولید آن در سینمای ایران بیسابقه بوده که تولیدکنندگان آن با سخاوت تمام هرچه را مورد نیاز تولید یک فیلم پرشکوه در ابعاد جهانی بوده، برای مجیدی فراهم کردند. از این رو با وجود تمام نقدهایی که به فیلم وارد است، نمیتوانیم آن را اثر بیارزش یا کمارزشی بنامیم.
موقعیت در کارنامه:ساخت فیلمی درباره زندگی پیامبر(ص) اتفاق بسیار مهمی است و موفقیت مهمی در کارنامه مجیدی بهحساب میآید. این فیلم در جشنوارههای ایرانی حضور پیدا نکرد اما در جشنواره فیلم آسیا پاسیفیک، نامزد جایزه بهترین فیلم و بهترین فیلمبرداری شد.
*** آنسوی ابرها| ۱۳۹۵
فضای کلی: مجید مجیدی فیلم «آنسوی ابرها» را در کشور هند ساخت. فیلمی که اکثر منتقدان معتقدند دمده و تکراری است و ضعیفترین اثر کارنامه کارگردانی او بهحساب میآید. او اینبار محور اصلی داستان فیلمش را پسری جوان درنظر گرفته است. پسری به اسم امیر که پخشکننده مواد مخدر است و خواهرش در حادثهای به زندان افتاده و حالا امیر تلاش میکند، هرطور شده او را نجات دهد. در این فیلم هم اتفاقها به نحوی پیش میرود که در انتها با تحول شخصیت اصلی روبهرو هستیم. منتها اینبار سوالها و ابهامات ذهنمان برطرف نمیشود و در پایان علت بسیاری از اتفاقهای فیلم را متوجه نمیشویم.
امتیازات برجسته: فیلم شروعی جذاب دارد و مخاطب را امیدوار میکند که قرار است با اثری قابل قبول روبهرو باشد اما هرچه پیش میرود از این امیدواری کاسته میشود. لطافتهای رفتاری و توجه به جزئیات شخصیتها در این اثر هم دیده میشود و بهطور کلی با وجود تمام ابهاماتی که برجا میماند باز هم تماشای آن لذتبخش است.
موقعیت در کارنامه:«آنسوی ابرها» در ایران موفقیتی بهدست نیاورد و با نقدهای منفی زیادی روبهرو شد اما در هند مورد توجه قرار گرفت و در جشنواره فیر، موفق به دریافت جوایزی شد.
*** خورشید| ۱۳۹۸
فضای کلی: بعد از «آواز گنجشکها» اثر غافلگیرکنندهای از مجیدی ندیده بودیم. «خورشید» یکجورهایی برای مجیدی حکم بازگشت به روزهای اوج را داشت و در جشنواره فجر سیوهشتم، مخاطبان و منتقدان را غافلگیر کرد. «خورشید» اثری ماجراجویانه است و شاید به همین دلیل مخاطبان را از هر سن و سلیقهای جذب میکند. شخصیت اصلی داستان، کودک کاری است که در یک اوراقی لاستیک کار میکند و مادرش هم در بیمارستان روانی بستری است. او از وجود یک گنج در زیرزمین مدرسه آگاه میشود و سعی میکند با کمک دوستانش سراغ این گنج برود.
امتیازات برجسته: مجیدی برای این فیلم سراغ بازیگرانی رفته که از دنیای شخصیتها دور نیستند و درواقع خودشان را مقابل دوربین زندگی میکنند. از طرف دیگر آنقدر به دنیای نوجوانان اشراف دارد که بهخوبی در آن میتوان حس شاعرانه زندگی و شور و هیجان دوران کودکی و نوجوانی را دید.
موقعیت در کارنامه:این فیلم در سیوهشتمین جشنواره فیلم فجر، نامزد ۱۰سیمرغ شد و نهایتا سیمرغ بهترین فیلم، بهترین فیلمنامه و بهترین طراحی صحنه را گرفت. جایزه ویژه هیات داوران جشنواره سیوهشتم هم به نوجوانان بازیگر این فیلم رسید.