همه جنگنده‌های ایران؛ از تامکت تا سوخو و صاعقه

روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی | ‌مشهور است که نیروی هوایی ایران را پارک هوایی می‌نامند، چراکه تقریبا از هر هواپیمای جنگنده‌ای که در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی در جهان برتری داشته، نسخه‌ای در ایران وجود دارد. حالا که رزمایشی در منطقه هوایی اصفهان برگزار شده و تعدادی از این هواپیماها به نمایش درآمده است، بد ندیدیم که مروری کنیم بر وضعیت توان هوایی کشور و انواع مختلف این هواپیماها را با هم مرور کنیم. این مرور وقتی ارزشمندتر می‌شود که بدانیم با پایان تحریم تسلیحاتی ایران، این امکان به وجود آمده که ما بتوانیم جنگنده‌های روزآمدتری را نیز به این کلکسیون هوایی بیفزاییم.

* یک: قبل از هر چیز تکلیفمان را با دو مسئله روشن کنیم. مسئله اول اینکه؛ اصولا نیروهای هوایی دو ماموریت دارند: آفندی و پدافندی. به بیان ساده یعنی تهاجمی و تدافعی. در بخش تدافعی یا پدافندی، ساختار پدافندی ما، یک ساختار ویژه است. قرارگاهی وجود دارد به نام قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء. این قرارگاه که درحال‌حاضر فرمانده کل ارتش (امیر موسوی) به طور همزمان، فرمانده آن نیز هست، ماموریت هدایت یکپارچه پدافند کشور را برعهده دارد. سه نیروی پدافندی عمده کشور؛ یعنی نیروی هوافضای سپاه، نیروی پدافند هوایی ارتش و حتی نیروی هوایی ارتش زیر نظر این قرارگاه به صورت یکپارچه عمل می‌کنند.

* دو: نکته دوم اینکه؛ چه فرقی بین نیروی هوایی سپاه و نیروی هوایی ارتش وجود دارد؟ تفاوت در ماموریت‌ها و ابزارهای این دو نیرو است. نیروی هوایی سپاه که درواقع نیروی هوافضای سپاه نام دارد، ماموریت دارد بدون حضور در نزدیکی اهداف با آنها مقابله کند. بنابراین، این نیرو بیش از هرچیز بر توان موشکی و پهپادی متمرکز است.

نیروی هوایی ارتش اما ماموریت دارد که به قول معروف «بالای سر هدف برود» و با آن مقابله کند و به‌این‌ترتیب، ابزارهای این نیرو برای این کار «جنگنده‌» هایش است. البته سپاه هم تعداد اندکی جنگنده دارد که به آنها نیز خواهیم پرداخت. با این حساب باید بگوییم که حرف ما در این گزارش، به توان آفندی کشور برمی‌گردد و البته به هواپیماها می‌پردازیم نه پهپادها و موشک‌ها و بنابراین عجیب نخواهد بود که اگر بر نیروی هوایی ارتش متمرکز باشیم.

* سه: نکته سوم اینکه با توجه به وضعیت خاص کشورمان و نیز خاصیت مسائل نظامی، طبیعتا ذکر تعداد دقیق جنگنده‌ها نه ممکن و نه مطلوب است و اعداد و ارقام ذکرشده تخمین‌هایی هستند که منابع رسانه‌ای نظامی مطرح می‌کنند.

* چهار: نیروی هوایی ارتش درحال‌حاضر بیش از هر جنگنده دیگری، اف۵ در اختیار دارد. این جنگنده ساخت شرکت نورثروپ است. از نظر اسمی می‌توان آن را پیشکسوت تمامی جنگنده‌های موجود در ایران دانست، چراکه توانسته در سال ۱۹۵۹، نخستین پرواز خود را انجام دهد. از نظر تاریخی نیز گفته شده که از حدود سال ۱۳۴۵، اف ۵ در دو مدل A و B وارد ایران شد. این هواپیما از نظر فنی نسبت به وضعیت ایده‌آل، فاصله زیادی داشت.

ولی به‌هرحال برای یک نیروی هوایی تازه‌تاسیس که تا به حال، جنگنده‌ای در اختیار نداشته یک غنیمت بود. مخصوصا وقتی در نظر داشته باشیم که اولا این هواپیما ارزان بود، ثانیا به دلیل طراحی ویژه‌اش، هزینه به پرواز درآوردن آن نیز به‌شدت پایین بود و ثالثا به دلیل وزن فوق‌العاده سبکش، توانایی بسیاری در انجام مانورهای هوایی داشت. ایران نزدیک به ۱۳۰ فروند از این جنگنده را تهیه کرد، ولی ۱۰ سال بعد، آنها را با سری جدیدتر آن که تایگر نام داشت جایگزین کرد.

حتی گفته شد که با توجه به مناسبات دیپلماتیک در آن زمان، برخی از هواپیماهای اف۵ سری اول خود را به کشورهایی مثل عربستان سعودی و ویتنام جنوبی داد.ایران موفق شد پنج سال قبل از انقلاب سری E و F اف۵ ملقب به تایگر را در اختیار بگیرد. گفته شده حدود ۱۶۶ فروند از این جنگنده توسط ایران از آمریکا خریداری شده است. با وجود این تخمین زده می‌شود که بعد از جنگ تحمیلی حدود ۵۰ تا ۸۰ اف۵ در ایران باقی مانده باشد. این جنگنده‌ها در سه پایگاه هوایی تهران، تبریز و دزفول قرار دارند.

* پنج: به عقیده بسیاری از کارشناسان نظامی و حتی گفته‌های برخی از مقامات مسئول، سه یا چهار جنگنده ایرانی ساخته‌شده در داخل نیز جنگنده‌هایی هستند که یا با مهندسی معکوس اف ۵ ساخته شدند یا اینکه اساسا از روی این هواپیما الگو گرفته بودند. نخستین مورد از این دست، جنگنده آذرخش است که کار ساخت آن از سال ۱۳۶۵ در موسسه‌ای به نام اوج در نیروی هوایی ارتش آغاز شده است.

در آن زمان متخصصان صنایع هوایی ایران تصمیم گرفتند که اصل و اساس کار خود برای بومی‌سازی صنعت ساخت جنگنده را بر مبنای اف۵ بگذارند، زیرا ایران در شرایط کاملا جنگی بود و زمان کوتاه برای ساخت جنگنده برایش مهم بود، ضمن اینکه در شرایط تحریمی به‌سر می‌برد و ازاین‌رو برایش مهم بود که پروژه ارزان و بدون پیچیدگی‌هایی که در فانتوم وجود دارد، به سرانجام برسد.

البته این‌طور هم نبود که این جنگنده به طور کامل، بر اساس اف۵ ساخته شود، چراکه در ظاهرا غربی، ولی در باطن روسی بود و به‌طورمثال در جنگنده آذرخش، مکانیک و هیدرولیک و متالوژی و ساختار هواپیما روسی شد. درعین‌حال اگرچه آذرخش به عنوان اولین پروژه از موتور تقویت‌شده اف ۵ استفاده می‌کرد.

اما در مدل دوم صاعقه، هواپیمای بعدی ایرانی، از یک مدل تقویت‌شده توربوجت تومانسکی استفاده شده که متعلق به هواپیمای سوخو ۲۵ بود. ایران به‌جز آذرخش و صاعقه، جنگنده کوثر را نیز طراحی کرده که باز هم از نظر برخی متخصصان، نوع ارتقایافته اف۵ است و البته جنگنده‌ای آموزشی به نام سیمرغ هم دارد که این جنگنده نیز، نوعی اف۵ به حساب می‌آید.

* شش: در میان بخش غربی نیروی هوایی ایران، پرنده ارزشمند دیگر، فانتوم است. نام کامل این هواپیما «مک‌دانل داگلاس اف ۴» نام دارد و یک جنگنده - بمب‌افکن دو سرنشینه و دوموتوره، با سرعت مافوق صوت و دوربرد است. اف ۴ از ابتدای دهه ۶۰ میلادی؛ یعنی تقریبا در آغاز حضور آمریکا در جنگ ویتنام وارد ارتش این کشور شد و طی دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ ستون فقرات نیروی هوایی این کشور را تشکیل می‌داد.

در میانه دهه ۷۰، محمدرضا پهلوی، تعداد زیادی از این جنگنده را خرید. گفته شده مجموعه میزان سفارش داده‌شده توسط ایران ۲۰۹ عدد بوده است، اما منابعی هم هستند که میزان سفارش ایران را حدود ۵۵۰ فانتوم می‌دانند و معتقدند که دست‌کم نیمی از این فانتوم‌ها بعد از انقلاب به دست ایران نرسیده است. این منابع همچنین معتقدند که دسته اول فانتوم‌های واردشده به ایران دست‌دوم و درواقع مازاد نیروی دریایی آمریکا بودند.

بااین‌حال شکی در این نیست که ایران موفق شد فانتوم‌های پیشرفته‌ای از آمریکا تحویل بگیرد؛ به‌طورمثال فانتوم‌های RF4C که گفته شده به صورت محرمانه به ایران تحویل داده شده و توان حمل سلاح غیرمتعارف را نیز داشته است. فانتوم در سال ۱۹۹۶ در آمریکا بازنشسته شده، ولی در ایران همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این جنگنده در طول جنگ تحمیلی هم به خوبی دست ما را گرفت و به‌خصوص در دو حمله شمشیر سوزان (حمله به نیروگاه اتمی عراق) در ابتدای جنگ؛ یعنی مهرماه سال ۱۳۵۹ و حمله به اچ ۳ در فروردین سال ۱۳۶۰، به کار ما آمد. از شهید حسین خلعتبری، به عنوان یکی از بهترین خلبان‌های فانتوم یا همان اف چهار در ایران و حتی جهان یاد می‌کنند. همدان، بوشهر، بندرعباس و چابهار، چهار پایگاه هوایی است که گردان‌های اف ۵ ایرانی در آنها قرار دارند.

* هفت: هواپیمای جنگنده اف - ۱۴ را به نوعی باید ارزشمندترین دارایی ایران در آسمان نیز دانست. نام این جنگنده به طور کامل، گرومن اف-۱۴ تامکت است. اف۱۴ هواپیمای جنگنده مافوق صوتی دوموتوره، دوسرنشینه و با بال متحرک است. نخستین پرواز این هواپیما در سال ۱۹۷۰ انجام شده و از ابتدای دهه ۷۰ به عنوان جانشینی برای هواپیمای اف۴ به ارتش آمریکا وارد شد. این هواپیما در سال ۲۰۰۶، در ارتش آمریکا بازنشسته شد.

تامکت یکی از پیچیده‌ترین و گران‌قیمت‌ترین جنگنده‌های تاریخ است و فناوری‌های پیشرویی که در آن به کار رفته بود سبب آن شده بود که کنگره آمریکا فروش آن را به سایر کشورها محدود کند، اما رژیم گذشته ایران موفق شد حدود سه سال مانده به انقلاب ۸۰ فروند از این هواپیما را خریداری کند که از این میزان، تنها یک فروند به ایران تحویل نشد.

بااین‌حال ظاهرا درحال‌حاضر حدود ۲۰ تا ۳۰ اف- ۱۴ ما عملیاتی است. جالب است بدانید که به غیر از ایران، هیچ کشور دیگری این هواپیما را در اختیار ندارد. نکته جالب‌توجه دیگر در این خصوص، آن است که بدانیم اف- ۱۴ موشک‌های معروفی هم به نام فونیکس داشت که ظاهرا توسط ایران به‌روز‌رسانی شده و با نام فکور ۹۰ در اختیار نیروهای مسلح است. پایگاه اصلی اف- ۱۴های ایرانی، پایگاه هوایی اصفهان است.

* هشت: بنابراین اگر بخواهیم تا اینجای کار را با هم مرور کنیم، باید بگوییم که بدنه اصلی نیروی هوایی ایران، شکل گرفته از سه جنگنده آمریکایی به نام‌های تامکت، فانتوم و تایگر یا اف۱۴، اف۴ و اف۵ است. این سه جنگنده محصول سه شرکت مختلف است: گرومن، مک‌دانل داگلاس و نورثروپ و تقریبا می‌توان گفت که همگی محصول دهه ۷۰ میلادی هستند. یادمان نرود که ایران از روی اف ۵ چهار جنگنده نیز ساخته است: قدیمی‌ترینش آذرخش است که اولین رونمایی آن مربوط به سال ۱۳۷۶ است و جدیدترینش کوثر که رونمایی از آن به سال ۱۳۹۷ برمی‌گردد.

* ۹: پس از هواپیماهای آمریکایی به سراغ هواپیماهای روسی می‌رویم. شاید برایتان عجیب باشد که ایران هم هواپیمای آمریکایی و هم هواپیمای روسی در اختیار دارد. این موضوع به دلیل تغییر سیاست خارجی کشور بعد از انقلاب است. در واقع ما بعد از انقلاب دیگر نتوانستیم جنگنده آمریکایی در اختیار بگیریم و از این رو به سمت جنگنده‌های روسی رفتیم.

سری اول جنگنده‌هایی که در اختیار داریم میگ ۲۹ هستند که در ناتو با نام فالکروم مشهور است. جنگنده‌های میگ-۲۹ نوعی جنگنده شکاری رهگیر ساخت شوروی سابق هستند که در اصل برای مقابله با جنگنده‌های اف-۱۵ و اف-۱۶ آمریکایی طراحی و ساخته شدند. این جنگنده هرچند از برد و مداومت پروازی بالایی برخوردار نبود اما به دلیل طراحی آیرودینامیک و موتورهای قدرتمند، چالاکی و قدرت مانور بالایی در نبردهای هوایی داشت.

ماجرای آشنایی ایران با این جنگنده به دوران دفاع مقدس و زمانی که نیروی هوایی ارتش عراق از این جنگنده استفاده می‌کرد، بر می‌گردد. پس از پایان دفاع مقدس و در اوایل دهه ۷۰ نیروی هوایی ارتش برای تقویت ناوگان هوایی خود به دنبال یک جنگنده مناسب بود و از همین رو تصمیم به خرید جنگنده میگ- ۲۹ از شوروی گرفت.

ناصر نوبری سفیر وقت ایران در شوروی سابق ماجرای خرید جنگنده‌های میگ- ۲۹ را اینگونه بیان می‌کند:
«در جلسه خصوصی بین گورباچف و مرحوم آیت‌الله هاشمی که من هم حضور داشتم، گورباچف گفت امروز صبح جلسه پولیت بورو (دفتر سیاسی حزب کمونیست) بود، آنجا تصویب کردم آنچه شما بخواهید از تسلیحات نظامی در اختیار شما بگذاریم.

ورقه سفیدی را نشان داد که پایین آن امضای تمام ۱۳ عضو پولیت بورو بود. گفت از همه امضا گرفتم، شما فقط در جای خالی بالا بنویسید چه چیزی می‌خواهید. من و آقای هاشمی به هم نگاه کردیم، آقای هاشمی گفت چه بگوییم، گفتم وقت بگیرید تا فردا جواب بدهیم. شب هیات ایرانی ریخته بود بهم، حتی اعضای هیات نظامی هم نمی‌دانستند چه اقلام روسی سفارش بدهند.

طوری شد که فردا وقتی با گورباچف جلسه خصوصی گذاشتیم، لیست درخواست‌های ما را که می‌دید می‌گفت اینکه قدیمی است، الان نام آخرین مدل این است و… لیست را اصلاح می‌کرد. بزرگ‌ترین قرارداد نظامی تاریخ ایران با رقمی بالغ بر ۱۰میلیارد دلار در این سفر امضا شد. ما توانستیم آخرین تکنولوژی روسی مثل سوخوی ۲۴، میگ ۲۹ و زیر دریایی را برای نخستین‌بار برای کشور بگیریم.» این ماجرا مربوط به آذر ماه سال ۱۳۶۸ است.

* ۱۰: اما یک سال و دو ماه بعد، یعنی در بهمن سال ۱۳۶۹، اتفاقی عجیب رخ می‌دهد که توان روسی نیروی هوایی ایران را به شدت افزایش می‌دهد. در جریان جنگ اول خلیج فارس، یعنی حمله نیروهای ائتلاف به عراق برای آزادسازی کویت و پس از بمباران سنگین و شدید فرودگاه‌های عراق، فرماندهان عراقی تصمیم گرفتند تا هواپیماهای نظامی و غیرنظامی خود را به سوی ایران انتقال دهند تا از آنها در مقابل نیروی هوایی ائتلاف به رهبری آمریکا محافظت کنند و امید داشته باشند که پس از پایان جنگ، آنها دوباره به عراق برگردانده شوند.

در روز ششم بهمن ماه نخستین دسته از جنگنده‌های عراقی به سمت ایران پرواز کردند. در روز بعد ۳۹ هواپیمای عراقی دیگر در پایگاهی در غرب ایران فرود آمدند و در روز هشتم بهمن ماه آخرین دسته‌های پرنده‌های مهاجر خاک ایران را لمس کرد. تمامی پروازها به سوی ایران از سه پایگاه در مرکز و شمال عراق که گمان می‌رفتند از دست راست رهگیری نیروی هوایی ائتلاف به دور هستند انجام گرفت.

به این ترتیب بین روزهای ششم تا هشتم بهمن ماه بیش از ۱۲۰ هواپیما از عراق به سمت ایران راهی شدند. بیشترین تعداد از این میزان، سوخو ۲۲ بود که در حال حاضر هم در اختیار نیروی هوایی سپاه و هم در اختیار نیروی هوایی ارتش است. با این حال، در این هواپیماهای پناهنده شده به ایران، سوخو ۲۴ و ۲۵ نیز دیده می‌شد که از به‌روزترین و پیشرفته‌ترین جنگنده‌های زمان خود بودند.

البته از یاد نبریم که در جریان قرارداد نظامی آذر ماه نیز سوخوی ۲۴ وارد ایران شده بود و سوخوی ۲۵ نیز در اواخر دهه ۷۰ و طی یک قرارداد دیگر به ایران واگذار شد. به هر حال سوخو ۲۵‌های ارتش عراق در جریان تلاش دولت عراق برای مقابله این کشور با داعش، به این کشور تحویل داده شد اما تعدادی دیگر از آن هواپیماها در ایران ماند که متفاوت‌ترین آن میراژهای فرانسوی بودند که البته گفته شده چندان از حیث تهاجمی عملیاتی نیستند.

* ۱۱: این مطلب را باید با یادی از اف ۷ یا چنگدو به پایان ببریم. جنگنده‌ای چینی که در دو سال پایانی جنگ تحمیلی به ایران فروخته شد که آن را از حیث نظامی باید با اف۵ آمریکایی مقایسه کرد. گفته شده کمی بیش از ۲۰ نوع از این جنگنده در دو پایگاه امیدیه و اصفهان وجود دارد.