آنچه باید درباره پرتاب ماهواره توسط سپاه بدانید

روزنامه هفت صبح، محمدجواد ترابی | ساعت ۹ و ۳۶دقیقه صبح روز چهارشنبه بود که این خبر با عنوان «پرتاب موفق نخستین ماهواره نظامی ایران توسط سپاه» در خبرگزاری‌ها منتشر شد. این پرتاب آنقدر غیرمنتظره اتفاق افتاد که تا ساعاتی شوک به فضای رسانه‌ای جهان وارد کرد. فارغ از جنبه و تاثیر رسانه‌ای اما این پرتاب از لحاظ فنی چه ویژگی‌هایی داشت؟ چگونه این ماهواره‌بر ساخته و ارسال شد و چه محموله‌ای داشت؟

* یک: اصل غافلگیری: در پروژه‌های پرتاب ماهواره‌برهای فضایی کنار سکوی پرتاب، برج بلندی قرار دارد که موشک در آنجا سرهم یا اصطلاحا اسمبل می‌شود. در پروژه‌های موشکی نظامی به علت حساسیت پروژه، سرهم‌کردن موشک در نقطه‌ای به دور از چشمان تیزبین ماهواره‌ها صورت می‌گیرد و در زمان اندکی این پرتاب انجام می‌شود. در عکس‌هایی که از بعدازظهر چهارشنبه با وضوح بیشتر منتشر شد، مشخص است به‌رغم اینکه این پرتاب روی سکوی بتنی انجام شده اما پرتابگر یا لانچر(آنچه که حامل موشک برای پرتاب است)، متحرک بوده و به‌وضوح مشخص است که نهادهای امنیتی غربی که در این موارد، خوراک تصویری رسانه‌های مطرح جهان را تامین می‌کنند و کوچکترین حرکت‌ها در سکوهای پرتاب ایران را زیر نظر دارند، غافلگیر شده‌اند.

* دو: نقطه پرتاب: تا به امروز در کشور، دو سکوی پرتاب داریم: یکی برای اهداف علمی و دیگری با اهداف نظامی. یکی پایگاه فضایی سمنان است و دیگری سکوی پرتاب نظامی در جنوب شرقی شاهرود.
اولی، در ۵۰ کیلومتری جنوب شرق سمنان را نه فقط ما بلکه خوره‌های برنامه‌های فضایی و همچنین دفاعی در جهان به علت موفقیت‌ها و شکست‌هایش و با خاطرات تلخ و شیرینش برای ما به‌خوبی می‌شناسند. تمام خاطره‌های ما از پرتاب «کاوشگر»ها که آن‌ها را با ارسال کپسول‌های زیستی به فضا به‌یاد می‌آوریم و پرتاب‌های موفق ماهواره‌بر «سفیر»(با قراردهی ماهواره‌های امید، رصد۱، نوید و فجر)

و البته ناکامی‌های اخیر ماهواره‌بر «سیمرغ»(با محموله ماهواره‌ای پیام امیرکبیر، دوستی و ظفر۱) در این پایگاه فضایی رقم خورده است. بزرگترین پایانه فضایی این پایگاه، پایانه فضایی امام خمینی نام دارد و سه‌سالی است که با توجه به برج اسمبل این پایگاه، تمام پرتاب‌های سیمرغ از این سکو انجام شده است. طبیعی است که کوچکترین حرکت، حتی جابه‌جایی کانکس‌ها و خودروها در این پایگاه زیر نظر ماهواره‌های جاسوسی است.

پایگاه پرتاب شاهرود اما شمایل متفاوتی دارد و از ابتدای دهه ۹۰ کارشناسان غربی، آن را پایگاه آزمایش‌های موشکی بالستیک می‌خواندند. این پایگاه در ۴۰کیلومتری جنوب شرقی شاهرود، سال‌هاست که زیر نظر است اما سپاه این‌بار در سکوت خبری شدید، با بهره‌گیری از پرتابگر متحرک(یک خودروی ویژه) به نظر می‌آید بسیاری از رسانه‌های خبری جهان را غافلگیر کرد.

*** این دو پایگاه چه فرقی با هم دارند؟
تحلیلگران بسیاری این دو پایگاه را با هم مقایسه کرده‌اند. ارتفاع بالاتر حدودا ۶۰۰متری پایگاه شاهرود از سمنان(در کل حدود ۱۵۰۰متر ارتفاع از سطح دریا دارد) یک مزیت برای پرتاب موشک یا ماهواره‌بر است چراکه با سوخت کمتری محموله در فضا قرار می‌گیرد.

در مقابل، عرض جغرافیایی پایگاه شاهرود یک درجه بیشتر از سمنان و در ۳۶درجه عرض جغرافیایی است. هرچقدر عرض جغرافیایی کمتر(نزدیک به استوا باشد)، سرعت اولیه پرتاب بیشتر می‌شود و طبیعتا ماهواره‌بر سوخت کمتری مصرف می‌کند. به همین خاطر، یک‌دهه است که بحث ساخت پایگاه فضایی ایران در چابهار مطرح شده. پایگاهی که ممکن بود حتی پروژه‌های شکست‌خورده در آن به جواب برسند و محموله پرتاب‌شده با سرعت کافی به مدار تزریق شود و در جو نسوزد.

با این‌حال، این فقط یک احتمال است. ‌درمجموع پایگاه شاهرود با توجه به ارتفاع سکو به نظر می‌آید که شرایط مساعدتری برای پرتاب دارد.آیا مطمئنیم این پرتاب از پایگاه شاهرود انجام شده؟ بنابر تصاویر و گمانه‌زنی در شبکه‌های اجتماعی چنین به‌نظر می‌آید ولی در اظهارنظرهای رسمی فعلا به ذکر «کویر مرکزی ایران» اکتفا شده است.

* سه:تاکسی‌های فضایی: قدیم به همه موشک‌ها می‌گفتیم موشک! اما بین موشک‌هایی که ماهواره حمل می‌کنند و آنهایی که اهداف عملیاتی برای برخورد دارند، تفاوت بسیاری باید قائل شد. از همان‌جا بود که واژه «ماهواره‌بر» زاده شد و بر سر زبان‌ها افتاد. سفیر، سیمرغ و حالا قاصد. این‌ها ماهواره‌برهای ایرانی‌اند. به عبارتی اگر بخواهیم برای ماهواره‌های ایرانی تاکسی بگیریم و آن‌ها را راهی فضا کنیم، باید سوار یکی از آنها شود تا پایش به فضا باز شود.

سیمرغ در این سال‌ها اما بیشتر ناکام مانده چراکه در پی دستیابی به مدارهای بالاتر(بیش از ۵۰۰کیلومتر) و با محموله‌های ماهواره‌ای سنگین‌تر(حدود ۱۰۰کیلوگرم) بود. حالا گفته می‌شود قاصد از پس ارتفاع حدودی ۴۲۵کیلومتری برآمده(البته وزن ماهواره را نمی‌دانیم)، این به خودی خود نشان می‌دهد که حالا ماهواره‌سازهای ایران(مانند دانشگاه‌های امیرکبیر و علم و صنعت) می‌توانند یک تاکسی دیگر برای ارسال محموله خود به فضا داشته باشند، اما به شرط اینکه از پس سنگینی و ابعاد محموله در مدار مد نظر برآید. اینجا فقط می‌توانیم قد و قامت، چندمرحله‌ای بودن و نوع سوخت این تاکسی‌های فضایی را با هم مقایسه کنیم.

«سفیر» حدود ۲۲متر ارتفاع دارد و با سوخت مایع و به‌صورت دومرحله‌ای راهی فضا می‌شود. «سیمرغ» حدود ۲۶متر قد و قامت دارد و با سوخت مایع و به‌صورت دومرحله‌ای راه فضا را در پیش می‌گیرد. دومرحله‌ای یعنی دوبخش از موشک جدا می‌شود تا با سرعت بیشتر اما جرم کمتر، محموله پرتاب‌شده خودش را به مدار برساند. سه‌ماه پیش سیداحمد حسینی، سخنگوی گروه فضایی سازمان هوافضای وزارت دفاع اعلام کرد که سفیر دیگر بازنشست شده و باید منتظر ماهواره‌بر «سریر» با ارتفاع ۳۵متر و قطر ۴/۲متر(مانند سیمرغ) بود که در آن یک مرحله به ماهواره‌بر سیمرغ اضافه خواهد شد.

او حتی وعده ماهواره‌بر «سروش» با قطر چهارمتر(با ارتفاع و ظرفیت سوخت بسیار بیشتر) را در آینده دورتر داد. به گفته حسینی برای «سریر» و «سروش» به‌دنبال استفاده از سوخت جامد برای کاهش هزینه‌های پرتاب هستیم. سوخت جامد شتاب به مراتب بالاتری به ماهواره‌بر وارد می‌کند و جای تصویر غرش رام‌شده موشک‌هایی مانند سیمرغ را گویا قرار است پرتاب‌هایی بگیرد که به سختی می‌توان با چشم دنبال کرد.

بنابر خبرها «قاصد» اما سه‌مرحله‌ای و با پیشران ترکیبی(هم مایع و هم جامد) است و با توجه به تصاویر احتمالا بین ۱۶ تا ۱۸متر(با مقایسه قد و قامت انسان به ابعاد موشک) ارتفاع دارد. سوخت مایع و سوخت جامد هرکدام مزایا و معایب خود را دارند. همچنین لازم است بدانید در پرتاب‌های چندمرحله‌ای، هر مرحله از موشک برای خود موتور و پیشران مجزای خود را دارد. پس قیاس ابعاد و اندازه و تاثیر سوخت و… دیگر کار ساده‌ای نیست و می‌توان در نهایت کارایی این ماهواره‌بر را سنجید؛ اینکه چه ماهواره‌ای(از لحاظ ابعاد) را با چه جرمی در چه ارتفاعی توانسته قرار دهد.

* چهار: هدف کجاست؟ بنابر خبرهای رسمی ماهواره سپاه موسوم به «نور-۱» با موفقیت پرتاب و در مدار ۴۲۵کیلومتری زمین قرار گرفت. به تمام ماهواره‌هایی که تا زیر ارتفاع دوهزار متری سطح زمین قرار می‌گیرند، ماهواره‌های ارتفاع پایین گفته می‌شود. هرچه ماهواره ارتفاعش پایین‌تر باشد به سرعت بیشتری برای غلبه بر جاذبه(و البته اصطکاک جو بسیار رقیق) نیازمند است. این ماهواره‌ها معمولا عمری بیش از چندماه ندارند، مگر اینکه به پیشران مجهز باشند تا به عمر مفید خود بیفزایند.

از امید تا فجر، پرتاب ماهواره‌های ایران در ارتفاع حدودی ۲۵۰ تا اندکی بیش از ۴۵۰ هم موفقیت‌آمیز بود. اما ماندگاری ماهواره‌ها در مدار از سه‌هفته برای «رصد۱» تا دوماه برای «نوید» متناوب بوده است. آیا می‌شود انتظار داشت در مدار مشابه به فجر، ماهواره «نور» بیشتر بماند؟ همه‌چیز به فناوری‌های به‌کار رفته روی آن برمی‌گردد، به عبارت ساده اگر بتواند به خودش تکانی بدهد چرا که نه! ولی برای نخستین تلاش‌ها، معمولا این زیاده‌خواهی است.

یک پرسش دیگر این است که این ماهواره که «چندمنظوره» خوانده می‌شود، چه قابلیت‌هایی دارد؟ از ثبت تصاویر با وضوح مناسب تا سنجش از راه دور در طیف‌های مختلف، می‌تواند از ویژگی‌های این ماهواره باشد اما نباید انتظار داشت که در این مورد شفاف‌سازی صورت بگیرد. شهریور سال گذشته بود که ترامپ با انتشار تصویر یک ماهواره جاسوسی بر فراز سمنان، خواست پیامی به ایران ارسال کند اما در مقابل این عکس به ظاهر ساده، جزئیات و توان تفکیک آن ماهواره جاسوسی را فاش کرد و ترامپ مورد نقد شدید تحلیلگران غربی قرار گرفت. پس انتظار تصاویر شفاف و اطلاعات بیشتر را نداشته باشید.

* پنج: در جست‌وجوی ماهواره: برخلاف تصور، عموم ماهواره‌های ارتفاع پایین، به آسانی زیر آسمان تاریک با چشم دیده می‌شوند. چگونه؟ این ماهواره‌ها‌ نه آنقدر از ما دورند که بازتاب نور خورشیدشان را نبینیم و نه آنقدر نزدیک که به هنگام طلوع و غروب زیر سایه زمین باشند. در نتیجه حدودا تا یکی‌دوساعت پس از غروب و یکی‌دوساعت پیش از طلوع با بازتاب نور خورشید(اگر آن لحظه در افق ناظر حضور داشته باشند) دیده می‌شوند؛ حتی ماهواره‌های نظامی غربی.

مگر در معدود مواردی که سطح بدنه ماهواره‌ها را با موادی ضدبازتاب بپوشانند که این موضوع بیشتر در حال تحقیق و توسعه است تا اینکه عملیاتی شده باشد. پایگاه‌هایی مانند heavens-above.com و n2yo.com با انجام رصدهای اولیه شروع به پیش‌بینی مسیر می‌کنند و از آن پس اگر دوست دارید با چشم این ماهواره ایرانی را ببینید(در صورتی که ادامه مسیرش با مشکل مواجه نشود) به آسانی امکان پیش‌بینی بهترین زمان رصد آن به افق محلی‌تان را دارید، درست مانند هزاران ماهواره دیگر.