نجات سرمایه‌گذاران خرد از چنگ ربات‌های معامله‌گر
روزنامه هفت صبح، احمدرضا نجفی | معاملات الگوریتمی در بورس ممنوع شد. چهارشنبه سازمان بورس در اطلاعیه‌ای به کارگزاری‌ها استفاده از معاملات الگوریتمی و همچنین تقسیم سفارشات فروش در بازار سرمایه را ممنوع کرد؛ اتفاقی که می‌تواند به نفع سرمایه‌گذارهای خرد و به ضرر شرکت‌های بزرگ مثل سبدگردان‌ها تمام شود.
از یکی، دو روز گذشته برخی فعالان بورس، رفتار عجیب‌وغریب شاخص را گردن معاملات الگوریتمی انداخته‌اند و می‌گویند همین معاملات هستند که باعث می‌شوند به محض بازگشت روند صعودی، دوباره شاهد فشار فروش در بازار باشیم. هرچند، این ادعا قابل اثبات نیست و معاملات الگوریتمی همچنان طرفدارهای خودش را دارد.
اطلاعیه جدید سازمان بورس باعث شده تا از چهارشنبه صبح خیلی از سرمایه‌گذارهای بورس کنجکاو شوند تا ببینند این معاملات الگوریتمی از کجا آمده و چقدر در رفتار بازار این روزها تاثیرگذار است. ماجرا تقریبا از دو سال پیش شروع می‌شود. زمانی که هوش مصنوعی یا همان ربات‌ها در اولین دوره مسابقات معاملات الگوریتمی اجازه فعالیت در بازار سرمایه را پیدا کردند و بر اساس قواعدی که به آنها آموزش داده شده شروع به خریدوفروش سهام کردند.
حالا آنها به عنوان یکی از مقصرهای اصلی رفتار غیرعادی در بازار شناخته می‌شوند و جلوی فعالیت آنها گرفته شده است. البته ممنوعیت فعلی موقتی است و ممکن است با تغییر شرایط شاهد بازگشت معاملات الگوریتمی باشیم.
*** مداخله سازمان بورس به نفع سهامداران خرد
خداحافظی با معاملات الگوریتمی و تقسیم سفارش‌های فروش خبری بود که صبح دیروز از سازمان بورس به گوش رسید. معاونت نظارت بر بورس‌ها در نامه‌ای به کارگزاری‌ها کلی خط‌ونشان کشید که دیگر معاملات الگوریتمی اجازه فعالیت در بورس را ندارند. دیگر هیچکس نمی‌تواند چند سفارش با مبلغ کمتر از ۵۰۰هزار تومان ارسال کند و باید جلوی تقسیم سفارش‌های فروش گرفته شود. تقریبا از دو، سه روز گذشته برخی فعالان بورس اتفاقات این روزهای بازار را گردن معاملات الگوریتمی می‌اندازند و معتقدند ربات‌ها باعث ایجاد رنج منفی می‌شوند.
رنج منفی در اصطلاح بورس‌بازها به معاملاتی گفته می‌شود که در چندثانیه با حجم بسیار بالا انجام می‌شوند و یک نماد را از صف خرید به صف فروش می‌کشانند. چنین اتفاقی عموما برای نمادهایی می‌افتد که حجم معاملات کمی دارند یا صف آنها چندان پرحجم نیست. مدیریت نظارت بر بورس‌ها در واکنش به همین موضوع، دیروز به شرکت‌های کارگزاری اعلام کرد دسترسی مشتریانی که امکان انجام معاملات الگوریتمی را دارند، تا اطلاع ثانوی غیرفعال شود. همچنین تقسیم سفارشات به هر روشی در سمت فروش ممنوع است.
در اطلاعیه‌ای جداگانه کارگزاری‌ها به مشتریانشان اعلام کرده‌اند که بر اساس ابلاغیه شرکت بورس تهران، ارسال سفارش فروش با ارزش کمتر از ۵۰۰هزار تومان تخلف محسوب می‌شود. در صورتی که کل ارزش دارایی مشتری در یک نماد کمتر از ۵۰۰هزار تومان باشد، صرفا می‌تواند یک سفارش فروش و به ارزش کل دارایی ارسال کند. در غیر این صورت مشمول تخلف معاملاتی خواهد شد. بااین‌حساب اگر دارایی‌تان در یک نماد کمتر از ۵۰۰هزار تومان باشد صرفا یک‌بار می‌توانید کل سهامتان را بفروشید.
*** معاملات الگوریتمی چیست؟
شاید باورش سخت باشد، اما نصف معاملات بورس آمریکا را ربات‌ها انجام می‌دهند. منظورمان دقیقا ربات‌هایی که پای سیستم نشسته‌اند و خریدوفروش می‌کنند نیست، منظور هوش مصنوعی است که بر اساس آموزش‌هایی که دیده، دست به معامله سهام می‌زند. از نظر نحوه عملکرد، ربات‌های معاملات الگوریتمی به چند دسته تقسیم می‌شوند.
بعضی از آنها حکم هشدار را دارند. برای مثال اینطور آموزش دیده‌اند که وقتی تحلیل تکنیکال یک سهم خبر از ارزندگی آن داد و سیگنال خرید داشت، آن را به صاحبشان اطلاع می‌دهند. برخی دیگر ربات‌های معامله‌گر هستند که بدون دستور اپراتور دست به خریدوفروش بر اساس سیگنال‌های تحلیل تکنیکال می‌زنند. در این بین گروهی از معاملات الگوریتمی با در نظر گرفتن توانی که در تغییر روند بازار دارند معامله و نوسان‌گیری می‌کنند.
بعضی دیگر در زمینه آربیتراژ فعال هستند. برای مثال زمانی که اختلاف زیادی بین قیمت پیشنهادی خرید و فروش به وجود می‌آید، آنها وارد عمل می‌شوند تا از این اختلاف سود کسب کنند. برای همین به طور کلی صرفا بر اساس اطلاعات تابلو و قواعد ریاضی تصمیم به خریدوفروش میگیرند و تنها هدفشان کسب بازدهی بیشتر است. باید توجه داشته باشید که اپراتورها بر اساس دستورالعمل سازمان بورس اجازه ایجاد تغییر در الگوریتم‌ها را ندارند و فعالیت ربات‌ها بدون دخالت انسان و صرفا بر اساس قواعدی که از پیش تعیین شده و به تایید سازمان بورس رسیده است، خواهد بود.
معاملات الگوریتمی در بورس کشورهای توسعه‌یافته برای خودشان برو و بیا دارند، اما عمرشان در بازار ایران به بیشتر از دو سال نمی‌کشد. تقریبا از سال ۹۷ معاملات الگوریتمی پا به بازار سرمایه گذاشتند. آن هم توسط خود سازمان بورس با مسابقه‌ای که بین برنامه‌نویس‌ها برای معاملات الگوریتمی برگزار شد. بعد از پایان دومین دوره مسابقه معاملات الگوریتمی.
یعنی تقریبا بهمن‌ماه ۹۸ شرایط برای ربات‌ها جدی‌تر شد و گفته می‌شود کارگزاری‌ها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری برای کسب بازدهی بیشتر به سراغ معاملات الگوریتمی رفته‌اند. بر اساس آخرین اطلاعات، یاسر فلاح، مدیر سابق روابط‌عمومی سازمان بورس، در پایان بهمن‌ماه سال گذشته گفته حدود هشت درصد از معاملات بورس توسط معاملات الگوریتمی انجام می‌شود. احتمالا این عدد تا امروز افزایش پیدا کرده باشد.
*** دلیل ممنوعیت معاملات الگوریتمی
هوش مصنوعی معاملات الگوریتمی چیزی درباره اتفاقات پیرامونشان نمی‌دانند. اگر یک روز کارخانه‌ای اعلام ورشکستگی کند، شرکتی قرارداد جدید امضا کند یا قیمت فروش محصولات یک شرکت افزایش پیدا کند، ربات‌ها متوجه نخواهند شد. آنها احساس ندارند و شرایط روز بازار را درک نمی‌کنند. نمی‌دانند زمانی که همه چشم‌انتظار حقوقی‌ها و سهامداران عمده برای حمایت از بازار هستند نباید دست به فروش بزنند. شاید همین جمله آخر برای ممنوعیت فعالیت معاملات الگوریتمی کافی باشد.
یکی از تهدید‌های معاملات الگوریتمی که حتی پیش از ورودشان به بازار توسط برخی کارشناسان هشدار داده شده بود، افزایش نوسانات بازار است. چراکه این ربات‌ها سهامدار بلندمدت نیستند و با تحلیل تکنیکال نقاط ورود و خروج به یک نماد را شناسایی می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود ربات‌ها به دنبال سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت باشند و بعد از کسب سود موردنظر سهام را بفروشند. در برخی موارد که معاملات الگوریتمی دست به نوسان‌گیری می‌زنند، ممکن است فعالیت آنها مانع رشد بازار شود. چراکه اغلب آنها بر اساس بازارهای جهانی تربیت شده‌اند.
در آن بازارها سود دو، سه‌درصدی در یک هفته می‌تواند بازدهی ایده‌آلی باشد، درحالی‌که در بازار پرنوسانی مثل بورس تهران چنین نوساناتی چندان چشمگیر نیست. ربات‌ها بعد از خرید سهام و کسب تنها چنددرصد بازدهی دکمه فروش را فعال می‌کنند و از سهم خارج می‌شوند. این اتفاق در روزهای اخیر برای بورس خیلی گران تمام شده. در یک ماه گذشته دست‌کم چهار مرتبه شاخص بورس نسبت به مقاومت‌های مختلف واکنش نشان داده و بعد از توقف ریزش به مدار صعودی برگشته است، اما در کمتر از چند روز دوباره فشار فروش افزایش پیدا کرده و روند بازار منفی شده.
برخی این اتفاقات را حاصل رفتار هیجانی تازه‌واردهای بورس می‌دانند، اما بعضی دیگر اعتقاد دارند حتی تازه‌واردها هم در چنین بازاری فروشنده نیستند و انگشت اتهام را به سمت معاملات الگوریتمی نشانه می‌روند. حالا با توقف فعالیت ربات‌ها باید ببینیم آیا تلاش‌ها برای بازگشت روند صعودی نتیجه می‌دهد یا معاملات الگوریتمی صرفا قربانی یک سوءتفاهم شده‌اند؟ در صورتی که این اتفاق بیفتد، می‌توانیم بگوییم اطلاعیه جدید سازمان بورس به سود سرمایه‌گذارهای خرد تمام خواهد شد.
*** چه‌کسانی از معاملات الگوریتمی استفاده می‌کنند؟
شرکت‌های مشاوره سرمایه‌گذاری، سبدگردان‌ها، صندوق‌ها و … مشتری اصلی معاملات الگوریتمی هستند. البته بعضی سرمایه‌گذارهای بزرگ حقیقی هم به سراغ ربات‌های معامله‌گر می‌روند. زمانی را در نظر بگیرید که شما پولتان را به شرکت‌های سبدگردانی می‌سپارید تا برایتان سهام خریدوفروش کنند. بعضی از این شرکت‌ها علاوه‌بر تحلیلگران و کارشناسانی که دارند، بخشی از دارایی شما را به نوسان‌گیری با معاملات الگوریتمی برای کسب بازدهی بیشتر می‌سپارند. با توقف دسترسی معاملات الگوریتمی، احتمالا دیگر شرکت‌های بزرگ نتوانند مثل گذشته دست به نوسان‌گیری بزنند و این موضوع در بازدهی سرمایه‌گذاری آنها تاثیرگذار خواهد بود.
*** نظر مخالفان ممنوعیت معاملات الگوریتمی
کارشناسان هرکدام نظرات مختلفی درباره تصمیم جدید سازمان بورس برای ممنوعیت معاملات الگوریتمی دارند. بعضی از آنها این تصمیم را به نفع بازار می‌دانند، اما بعضی دیگر اعتقاد دارند چنین تصمیمی نمی‌تواند تاثیری در روند بازار داشته باشد، چراکه ربات‌ها عامل ریزش بازار نیستند. یکی از آنها می‌گوید روزی سهام عدالت مقصر ریزش بازار شناخته می‌شود، فروش آن را ممنوع می‌کنند. یک روز دیگر حقوقی‌ها عامل ریزش معرفی می‌شوند، معاملاتشان را باطل می‌کنند.
حالا هم نوبت به معاملات الگوریتمی رسیده تا همه تقصیرها را گردن آن بیندازیم. برخی اعتقاد دارند معاملات الگوریتمی نه‌تنها در ریزش بازار نقشی ندارند، بلکه به عنوان ابزاری برای کاهش ریسک معاملات استفاده می‌شوند. آنها می‌گویند مخالفت با معاملات الگوریتمی درست مثل جلوگیری از فعالیت استارتاپ‌هاست و مخالفان فناوری، معاملات الگوریتمی را متوقف کرده‌اند.
بعضی دیگر می‌گویند چطور تا همین چند ماه پیش موقع برگزاری لیگ و مسابقات، مسئولان درباره مزایای معاملات الگوریتمی سخنرانی می‌کردند و از بازدهی ۳۴درصدی در شش هفته از زمستان ۹۸ می‌گفتند و حالا این معاملات را مقصر ریزش می‌دانند؟ مخالفان تصمیم سازمان بورس می‌گویند این ممنوعیت نمی‌تواند تاثیری در بازگشت روند صعودی به بازار داشته باشد و صرفا محدود کردن فعالیت شرکت‌های سرمایه‌گذاری و همچنین کاهش بازدهی آنها را در پی خواهد داشت.
