معجزه گریم و خلاقیت بازیگر در بازنمایی شخصیت‌های سیاسی
روزنامه هفت صبح، گروه تلویزیون| بازنمایی چهره‌های واقعی در فیلم‌ها و سریال‌ها به سال‌های گذشته برمی‌گردد؛ به دهه ۶۰ که سریال مدرس با بازی زنده‌یاد خسرو شکیبایی در نقش آیت‌الله مدرس سر زبان‌ها افتاد. این اتفاق در سال‌های اخیر و همزمان با افزایش ساخت فیلم و سریال‌ها با موضوع تاریخ معاصر شدت یافته.
نمونه تازه‌اش سریال راز ناتمام است که از ابتدای هفته در کنداکتور شبکه یک قرار گرفته. در این سریال فرهاد جم در نقش شهید باهنر، رامین راستاد در نقش آیت‌الله رفسنجانی، سیدجواد هاشمی در نقش شهید رجایی، مسعود رحیم‌پور در نقش شهید بهشتی و علیرضا مهران در نقش آیت‌الله خامنه‌ای با طراحی گریم محسن دارسنج بازی کرده‌اند. مهران در قسمت‌های پایانی سریال معمای شاه هم در نقش آیت‌الله خامنه‌ای حاضر شده بود.
این سریال به روایت دورانی که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در زندان شاه و تحت بازجویی عناصر ساواک قرار داشت پرداخت. علاوه بر شخصیت‌های مذکور، بهرام ابراهیمی در نقش مهدی بازرگان و شهرام عبدلی در نقش مسعود کشمیری هم در سریال راز ناتمام حضور دارند. در سینما و تلویزیون شخصیت‌های واقعی دیگر هم سهم داشته‌اند که در این گزارش صرفا سراغ چهره‌های مطرح سیاسی رفته‌ایم. اگر جز این بود فهرست بلندتر می‌شد و موارد متعددی را در برمی‌گرفت، مثل فرماندهان شهید یا چهره‌هایی چون غلامرضا تختی.
امام خمینی(ره)/ عبدالرضا اکبری
چه پروژه‌ای بود؟ فرزند صبح و یازده دقیقه و سی ثانیه.
چه زاویه نگاهی داشت؟ یادآوری این نکته ضروری است که دو بازیگر دیگر هم ایفاگر نقش امام بوده‌اند. محمد آزادی مهربانی در دو مقطع مختلف از زندگی امام(ره) را بازی کرده است. فیلم سال‌های حادثه مربوط به ایام قبل از ارتحال امام بوده است و فیلم از گهواره تا ماه هم مربوط به دوران جوانی و وقایع دستگیری ایشان در خرداد سال ۱۳۴۲ است.
شکرخدا گودرزی هم در سریال معمای شاه نقش امام را برعهده داشت. با این حال نام عبدالرضا اکبری در فیلم فرزند صبح بیش از دیگران سر زبان‌ها افتاد. فیلمی که بهروز افخمی آن را کارگردانی کرده. افخمی در میانه تکمیل فرزند صبح تله‌فیلمی ساخت با عنوان یازده دقیقه و سی‌ثانیه. این فیلم البته چندان ربطی به زندگی امام ندارد و برشی است از یک واقعه تاریخی. اکبری اینجا هم نقش امام را برعهده داشت.
چه اتفاقی رقم خورد؟ چالش اصلی فرزند صبح انتخاب بازیگران بود؛ چه بازیگر نقش امام(ره) و چه دیگران. ابتدا جمشید هاشم‌پور مد‌نظر افخمی بود و حتی تست گریم روی او انجام شد و موفقیت‌آمیز هم بود. با این حال قرعه به‌نام اکبری افتاد که با طراحی گریم سعید ملکان قرابت ظاهری زیادی به امام(ره) پیدا کرد. سرنوشت اکران فیلم نامعلوم است.
محمدجواد باهنر/ فرهاد جم
چه پروژه‌ای بود؟ راز ناتمام
چه زاویه نگاهی داشت؟ پخش سریال راز ناتمام به کارگردانی امین امانی به‌تازگی در شبکه یک شروع شده است. داستان از جایی شروع شد که پرونده ترور شهیدان رجایی و باهنر به جریان می‌افتد. با این تمهید زندگی آنها به شکل فلش‌بک روایت می‌شود. دومین نخست‌وزیر کشورمان پس از انقلاب ۱۳۵۷ بود که ۸ شهریور ۱۳۶۰ توسط اعضای سازمان مجاهدین خلق ترور شد.
چه اتفاقی رقم خورد؟ روزی که تصاویر سریال راز ناتمام منتشر شد، خیلی‌ها معتقد بودند که در بازنمایی چهره شهید باهنر موفق عمل کرده. حالا که سریال روی آنتن است اما مخاطب کار سختی برای ارتباط با کاراکتر دارد. ایراد اصلی جایی است که به‌وضوح می‌توان قامت فرهاد جم در نقش شهید باهنر را دید. خاصه آن‌که صدای بازیگر به این اتفاق دامن زده است. خود کارگردان هم گفته: «در سریال صداها هم واقعی است و مربوط به سرصحنه هستند. در حقیقت بازیگرها صداسازی کرده‌اند.» شاید در قسمت‌های بعد و با جا افتادن شخصیت در سریال، این مشکل حل شود و چشم و گوش مخاطب به کاراکتر عادت کند. ایراد دیگر سریال به عدم موفقیت در دراماتیزه کردن اتفاقات برمی‌گردد و بین مستند و رئال سردرگم است. با این حال باید منتظر گره‌افکنی‌های بیشتر قصه بود و دید در نهایت چه اتفاقی رقم خواهد خورد.
آیت‌الله هاشمی / رامین راستاد و حسین باقریان
چه پروژه‌ای بود؟ رامین راستاد در سریال راز ناتمام و حسین باقریان در سریال معمای شاه ایفاگر نقش آیت‌الله هاشمی رفسنجانی شده‌اند.
چه زاویه نگاهی داشت؟ معمای شاه ساخته محمدرضا ورزی روایتی است از اتفاقات پیش از انقلاب که حوادث سال‌های ابتدایی انقلاب را هم در برمی‌گیرد. حسین باقریان در این سریال نقش جوانی هاشمی را بازی کرد. در راز ناتمام هم به مبارزات انقلابی او اشاره می‌شود که نقش به راستاد رسیده است.
چه اتفاقی رقم خورد؟ صدا و گریم باقریان باعث شد مخاطبان نقش آیت‌الله هاشمی در معمای شاه را بپذیرند. ایراد به کیفیت خود سریال برمی‌گشت که باعث شد تلاش بازیگران آن‌طور که باید به بار ننشیند. در راز ناتمام اما با یک شخصیت مواجه هستیم که بیش از اندازه زیر سایه بازیگر قرار دارد. اگرچه گریم باعث ایجاد مشابهت شده اما راستاد نتوانسته از لحن همیشگی خود فاصله بگیرد. به محض اینکه شروع به صحبت می‌کند، شمایل بازیگر در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد. حال آن که هدف این بوده چنین اتفاقی برای شخصیت آیت‌الله هاشمی رقم بخورد. چه بسا با گذشت زمان و قسمت‌های بعد گوش و چشم مخاطب به تصویر و صدای بازیگر عادت کند و مشکل حل شود. راز ناتمام کاری سخت برای جلب رضایت مخاطبان پیش‌رو دارد.
محمدعلی رجایی/ سیدجواد هاشمی
چه پروژه‌ای بود؟ سیدجواد هاشمی که این شب‌ها در سریال راز ناتمام عهده‌دار نقش شهید محمدعلی رجایی است، پیش‌تر در سریال دولت عشق نقش او را بازی کرده بود.
چه زاویه نگاهی داشت؟ شهید رجایی، دومین رئیس‌جمهورمان است که کمتر از یک ماه از آغاز مسئولیتش در این پست، به همراه محمدجواد باهنر به شهادت رسید. گفته شده عامل انفجار مسعود کشمیری، دبیر وقت شورای امنیت ملی و از اعضای سازمان مجاهدین خلق بود که در دستگاه‌های اجرایی کشور نفوذ کرده بود. در سریال دولت عشق زندگی محمدعلی رجایی از کودکی تا زمان شهادت روایت شد و سریال راز ناتمام دربرگیرنده دوران مبارزات ایشان است.
چه اتفاقی رقم خورد؟ هاشمی ابتدا به‌عنوان راوی سریال دولت عشق آماده شده بود اما در نهایت نقش به او می‌رسد. امتیاز آن سریال گریمی است که توسط سعید ملکان روی چهره هاشمی انجام شد. با این حال دولت عشق اثری موفق نبود و نتوانست مخاطبان زیادی را با خود همراه کند. این‌بار محسن دارسنج روی چهره هاشمی گریم انجام داده و باز هم شبیه‌سازی به‌خوبی شکل گرفته است. برای قضاوت دقیق درباره بازی سیدجواد هاشمی در راز ناتمام باید منتظر قسمت‌های آینده بود. لحن او در تیزرها شبیه شخصیت است اما به‌طور کامل نتوانسته از زیر سایه شمایل همیشگی بیرون بیاید.
آیت‌الله بهشتی
داوود رسولیان / مسعود رحیم‌پور
چه پروژه‌ای بود؟ در سال‌های اخیر بارها تصویر آیت‌الله بهشتی در فیلم و سریال‌ها بازنمایی شده است. داوود رسولیان در معمای شاه و ماجرای نیمروز و مسعود رحیم‌پور در راز ناتمام نقش او را بازی کرده‌اند. فیلم ضد هم به بخشی از زندگی شهید بهشتی پرداخته است.
چه زاویه نگاهی داشت؟ شهید بهشتی یکی از موثرترین چهره‌های سیاسی بعد از پیروزی انقلاب بود؛ یکی از بنیانگذاران حزب جمهوری اسلامی بود و در سال ۵۸ به دستور امام، ریاست دیوان‌عالی کشور را که در آن زمان بلندپایه‌ترین مقام قضایی بود، به‌عهده گرفت. هر کدام از آثاری که یاد شد بخشی از زندگی و فعالیت‌های او را منعکس کرده‌اند.
چه اتفاقی رقم خورد؟ روزی که تصویر داوود رسولیان، پیشکسوت جلوه‌های ویژه میدانی در نقش شهید بهشتی رونمایی شد، شاهد تحسین‌ها بودیم. او عملکردی موفق در سریال معمای شاه داشت و به همین خاطر مورد توجه محمد حسین مهدویان در ماجرای نیمروز قرار گرفت. حضور این شخصیت در فیلم کوتاه اما اثرگذار بود. بعد از آن نوبت به فیلم ضد رسید و حالا شمایل آیت‌الله بهشتی را در راز ناتمام شاهد هستیم. گریمی که روی چهره مسعود رحیم‌پور انجام شده، نتیجه‌ای خوب داشته. رفتار و حرکات بازیگر هم جزو امتیاز‌های سریال راز ناتمام است و باید دید در ادامه چه اتفاقی رقم خواهد خورد.
آیت‌الله مدرس/ شکیبایی، اسلامی و محجوب
چه پروژه‌ای بود؟ زنده‌یاد خسرو شکیبایی در سریال مدرس نقش سید‌حسن مدرس را بازی کرد و پس از آن زنده‌یاد هادی اسلامی در سریال مرغ حق و حسین محجوب در سریال عمارت فرنگی عهده‌دار این نقش شدند.
چه زاویه نگاهی داشت؟ آیت‌الله مدرس از چهره‌های موثر است که به حمایت از مشروطه‌خواهان پرداخت. سه سریال یاد شده تلاش کردند نقش ایشان را به تصویر بکشند و دو تای اولی موفق‌تر بودند.
چه اتفاقی رقم خورد؟ تصویر زنده‌یاد شکیبایی در نقش شهید مدرس بیش از همه در اذهان مخاطبان مانده است. یکی از مواردی که باعث ماندگاری نقش این بازیگر فقید شده مونولوگ‌های طولانی است که بی‌وقفه بیان می‌کرد. شکیبایی توانست شخصیت راسخ مدرس را به تصویر بکشد. هر چند لحن متعلق به خود بازیگر است اما قدرت بازی و نیز گریم باعث شد این نقش در یادها بماند. مدرس یکی از شاه‌نقش‌های کارنامه بازیگری شکیبایی هم به‌حساب می‌آید. زنده‌یاد اسلامی هم عملکردی تحسین‌آمیز داشت و استفاده‌ای درست از قدرت چشمان و حرکات دست خود کرد. همین اتفاق برای حسین محجوب در سریال عمارت فرنگی رخ داد و او روحیه آرمانگرایانه آیت‌الله مدرس را به‌خوبی به تصویر کشید. ایراد اصلی به ضعف سریال برمی‌گردد که جایگاه مناسبی پیش مخاطب به‌دست نیاورد.
آیت‌الله مطهری /رسول توکلی
چه پروژه‌ای بود؟ رسول توکلی در سریال معمای شاه نقش شهید مطهری را در حالی بازی کرد که پیش از آن در تله فیلم آوا و سکوت این تجربه را از سرگذرانده بود. در این تله فیلم بهروز شعیبی نقش نوجوانی آیت‌الله مطهری، توکلی میانسالی و محمود عزیزی نیز زمان ترور ایشان را در برعهده داشتند.
چه زاویه نگاهی داشت؟ سریال معمای شاه در خلال روایت اتفاقات پیش از انقلاب، اشاره‌ای به نقش آیت‌الله مطهری داشت. با این حال و به‌زعم خیلی‌ها زندگی ایشان ظرفیت ساخت یک اثر مستقل را دارد.
چه اتفاقی رقم خورد؟ سازندگان معمای شاه به‌واسطه آشنایی با سابقه رسول توکلی و بازی‌اش در تله فیلم آوا و سکوت، سراغ او رفتند. گریمی که روی چهره بازیگر انجام شد، به شخصیت نزدیک بود و از این منظر کار سازندگان سریال مورد تحسین قرار گرفت. توکلی هم توانست با شیوه بیان و نوع حرکات خود تصویری باورپذیر از آیت‌الله مطهری ارائه کند. خودش گفته: زمانی‌که این نقش به من پیشنهاد شد، نگران بودم چراکه نقش فردی را می‌خواستم بازی کنم که بسیاری از افراد قبل از انقلاب با خواندن کتاب و تحلیل‌هایشان به این مسیر پا گذاشته بودند و ایشان را به خوبی شناخته بودند، مخصوصا آیه «لا اکراه فی الدین». عقیده‌شان به گونه‌ای بود که بسیاری ازدانشگاهیان به سمت افکار ایشان گرایش داشتند.
آیت‌الله طالقانی/ علی دهکردی
چه پروژه‌ای بود؟ سریال معمای شاه به کارگردانی محمدرضا ورزی
چه زاویه نگاهی داشت؟ ورزی در معمای شاه به تناوب سراغ شخصیت‌های موثر در پیروزی انقلاب رفت که یکی از آنها سید محمود طالقانی است. در این سریال مخاطبان شاهد نمایش بخشی از مبارزات ایشان بودند.
چه اتفاقی رقم خورد؟ زندگی آیت‌الله طالقانی هم ظرفیت تبدیل به یک اثر مستقل را دارد و معمای شاه در حد وسع به آن پرداخت. اتفاق ویژه سریال، شباهت گریم بازیگر به شخصیت است. با این حال روزی که خبر انتخاب علی دهکردی برای این نقش رسانه‌ای شد خیلی‌ها تعجب کردند.
کما این که خود او گفته:«به هرنقشی فکر می‌کردم غیر از اینکه بگویند برای ایفای نقش آیت‌الله طالقانی دعوت شدید. وقتی موضوع را شنیدم، خودم هم غافلگیر شدم.» دهکردی درباره بازنمایی شخصیت هم این طور توضیح داده:«من حالت‌ها و نوع حسی بیان آیت‌الله طالقانی را اجرا کردم اما اصلا عمدی در تقلید صدای ایشان نداشتم چون این کار جدایی است و کسی که صداپیشه است، باید انجام دهد؛ من نخواستم نقش را تقلید کرده باشم و تمام تلاشم این بود شخصیت آیت‌الله طالقانی بازآفرینی شود.» چه بسا اگر قرار باشد بار دیگر از شخصیت آیت‌الله طالقانی در اثری دیگر استفاده شود، دهکردی گزینه اول است و همین نشان می‌دهد او کارش را در معمای شاه درست انجام داده.
سید‌احمد خمینی/محمدرضا شریفی‌نیا
چه پروژه‌ای بود؟ فیلم فرزند صبح به کارگردانی بهروز افخمی
چه زاویه نگاهی داشت؟ سید‌احمد خمینی بازوی اصلی پدر بود. افخمی در فصل دستگیری امام در فرزند صبح اشاره‌ای به این ماجرا داشت. او نقش سید‌احمد را به محمدرضا شریفی‌نیا سپرد.
چه اتفاقی رقم خورد؟ در روزهای اول تولید فرزند صبح آنچه جنجال به پا کرد، به انتشار خبر بازی هدیه تهرانی در نقش دایه امام خمینی(ره) و محمدرضا شریفی‌نیا در نقش حاج احمد آقا برمی‌گردد. ۱۸ آبان سال ۸۳ بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس بدون نام بردن از بازیگران، نسبت به این مسئله واکنش نشان داد.
افخمی هم یادداشتی نوشت که ۲۷ آبان ۸۳ در خبرگزاری ایسنا منتشر شد. او خطاب به مخالف‌خوان‌ها نوشت: «امیدوارم فیلمی بسازم که تفاوت‌های عمیق طبع شوخ و طینت لطیف خمینی بزرگ را با قشریونی مثل شما به نمایش بگذارد؛ فیلمی که به نسل امروز نشان دهد که او شاعر بود و اهل ادب بود و بی‌ادبی را با دشمنان هم مجاز نمی‌داشت.» او در بند پایانی یادداشت به نکته ظریفی اشاره کرد: «بازیگرانی که پیشنهاد بازی در این فیلم را رد کرده‌اند اکنون یک فهرست طولانی را تشکیل می‌دهند که هر روز طولانی‌تر می‌شود.» گریم محمدرضا شریفی‌نیا منطبق با تصویر واقعی سید‌احمد خمینی است. او در نمایش حالات شخصیت هم عملکردی موفق داشت.
سید‌علی اندرزگو/ مجید مجیدی
چه پروژه‌ای بود؟ مجید مجیدی در فیلم تیرباران به کارگردانی علی‌اصغر شادروان نقش شهید اندرزگو را بازی کرد.
چه زاویه نگاهی داشت؟ سید‌علی اندرزگو از مبارزان مسلح مخالف حکومت پهلوی در خلال سال‌های ۱۳۴۲ - ۱۳۵۷ و عضو هیات‌های موتلفه اسلامی بود. او از پرکارترین فعالان ضد رژیم شناخته می‌شود که در نهایت ترور شد. علی‌اصغر شادروان بر‌اساس زندگی و مبارزات او تیرباران را در سال ۶۵ ساخت که سهم زیادی در معرفی این شهید داشت. این فیلم تحت تاثیر فضای آن سال‌ها از شعار مبرا نبود اما مخاطبان این دست آثار را راحت‌تر می‌پذیرفتند.
چه اتفاقی رقم خورد؟ طبعا مخاطبان کنونی سینما اگر به آرشیو سینما مراجعه نکنند، نمی‌دانند که مجید مجیدی روزگاری بازیگر بوده نه کارگردان. او در ۱۰ فیلم بازی کرده که «تیرباران» یکی از شاخص‌ترین آنها است. مجیدی توسط عبدالله اسکندری گریم شد و شباهت زیادی به اندرزگو پیدا کرد. بازی‌اش هم خوب است انصافا. فیلم از ماجرای ترور حسنعلی منصور آغاز می‌شود و بعد از آن مخاطب تعقیب و گریز او توسط ماموران ساواک را شاهد است.این یعنی«تیرباران» مثل زندگی شهید اندرزگو پر است از لحظات مهیج. فیلم به‌خوبی روزهای بی‌قراری و گریز و او همچنین اسارت و شهادتش را به تصویر کشیده؛ هر چند در جاهایی گرفتار اغراق می‌شود.
