روایت دقیق از شلیک اشتباهی به هواپیمای اوکراینی
روزنامه هفت صبح | غلامعباس ترکی، دادستان نظامی استان تهران در دیدار با جمعی از خانوادههای شهدای سانحه هواپیمای اوکراینی و تعدادی از وکلای آنان به بیان جزئیاتی از پرونده شلیک اشتباهی به هواپیمای اوکراینی پرداخت که حاوی نکات جدیدی است. از جمله اشاره به اشتباه در تنظیم سامانه پدافندی ، فاصله ۲۶ ثانیه ای بین دو شلیک ،عدم برخورد یکی از موشک ها با هواپیما و قطع تماس بین اپراتور و فرماندهی .
در مهم ترین بخش این صحبت ها آمده : «سامانه پدافندی به صورت فابریک فاقد دوربین دید در شب و سامانه تشخیص دوست از دشمن است،اپراتور این سامانه وقتی هدفی را به عنوان هدف تهدیدکننده شناسایی کند باید به مراکز بالادستی خودش که همان شبکه پدافندی است اعلام نماید و پس از دستور شبکه اقدام کند.
دو موشک توسط سامانه پدافندی شلیک شده و بررسی کارشناسان حاکی است که یکی از این موشکها تاثیری روی هواپیما نداشته و موشک دیگر در نزدیکی هواپیما منفجر شده است. ۲۶ ثانیه فاصله شلیکهای اول و دوم بوده ولی متاسفانه در این فاصله زمانی هم، کاربر برای شلیک دوم از شبکه کسب مجوز نمیکند. » نکته های مهم صحبتهای او را مرور میکنیم.
* یک: روند شروع بازرسی
روز بعد از حادثه یعنی ۱۹ دی، هیات ۴۷ نفره اوکراینی محل سانحه را بررسی کردند و همکاریهایی خوبی با این هیات صورت گرفت. در همان روز وقوع سانحه، پروندهای در دادسرای عمومی شهریار تشکیل شد.سه روز بعد در ۲۱ دی که ستاد کل نیروهای مسلح بعد از بررسیهای اولیه، علت سانحه را شلیک سامانه پدافندی بر اثر خطای انسانی اعلام کرد، به دستور رئیس قوه قضائیه، پرونده به سازمان قضایی نیروهای مسلح ارسال و هیات قضایی دادسرای نظامی در همان روز تشکیل شد.
* دو: دلیل تاخیر در علت حادثه
از جمله دلایلی که مسئولان مربوط در این زمینه اعلام کردهاند ضرورت تحقیق و بررسی حداقلی برای روشن شدن چگونگی شلیک و وقوع سانحه از جمله تحقیق از افراد مرتبط، پیاده شدن نوار مکالمات و فیلمهای ضبط شده، تطبیق گرافهای راداری و بررسی احتمالات و فرضیههای مطرح است که موضوع در دست بررسی است… بررسیهای اولیه در حداقل زمان ممکن انجام شده به نحوی که در حوادث مشابه، پذیرش شلیک در این مدت زمان بیسابقه بوده با این حال جمع بندی نهایی دادسرای نظامی در این خصوص پس از تکمیل تحقیقات خواهد بود.
* سه: بازداشت متهمان در همان روز
در همان شب ۲۱ دی تعدادی از افرادی که در سامانه شلیککننده و بخشهای بالادستی آن حضور داشتند به عنوان متهم احضار شدند و تحقیقات مبسوطی در همان شب انجام و یکی از متهمان بازداشت شد. در فرآیند تحقیقات، پنج نفر دیگر به عنوان متهم تحت تعقیب قرار گرفتند که با قرار قانونی بازداشت شدند و در ادامه سه نفر از متهمان پس از انجام تحقیقات مقتضی با تودیع وثیقه آزاد شدند .در حال حاضر سه نفر در بازداشت به سر میبرند… در طول تحقیقات، اگر افرادی به عنوان متهم شناسایی شوند طبعا به اتهامات آنها رسیدگی میشود.
* چهار: تحریف در فایل صوتی خلبان آسمان
(چند روز پس از سانحه یک فایل صوتی در شبکههای اجتماعی منتشر شد که ادعا شده بود منسوب به مکالمه خلبان هواپیمایی آسمان با برج مراقبت است که همزمان با پرواز هواپیمای اوکراین در نقطه دیگری در حال پرواز بوده است) در خصوص خلبان هواپیمای آسمان پس از بررسی مستندات متوجه شدیم که با تحریف و جابهجایی کلمات منتشر شده است.
* پنج: بررسی همه مکالمات واحدها
مکالمات انجام شده و فیلمها و صوتهای ارتباط واحد مراقبت پرواز با هواپیما و بین خود واحدها در بخشهای لشگری و کشوری و رادارها و سامانههای پدافندی بررسی شدند و همچنین جمع آوری فیلمهای کلیه دوربینهایی که مشرف به محل سقوط هواپیما بوده و افراد و اشخاص ثبت کردهاند و استعلامات مربوط به گراف راداری رادار پدافند هوایی و سایر مستندات فنی انجام شد.
بخشی از اقدامات کارشناسی توسط سازمان هواپیمایی کشوری مطابق با مقررات ناظر بر بررسی سوانح هوایی و نحوه مستندسازی این سوانح انجام شده و برابر کنوانسیون شیکاگو، کشور محل وقوع سانحه، دارای صلاحیت انحصاری برای بررسی سانحه است. سازمان هواپیمایی کشوری تاکنون دو اطلاعیه درخصوص نحوه سقوط هواپیمای اوکراینی صادر کرده و اطلاعیه سوم این سازمان نیز در حال آماده شدن است و این گزارشها با هدف پیشگیری از سوانح بعدی، در تارنمای سازمان هواپیمایی کشوری بارگذاری میشوند و همه اشخاص به این گزارشها دسترسی خواهند داشت.
* شش: سامانه هک نشده بود
احتمال برخوردهای آسیبزننده شامل پرتوهای لیزری و الکترومغناطیس به هواپیمای اوکراینی منتفی به نظر میرسد و نظریه اولیه کارشناسان تا این لحظه، حاکی از عدم انفجار یا احتراق دیگری در لحظه وقوع سانحه در هواپیماست. تا این لحظه دلیلی بر هک سایبری و الکترونیکی، اختلال بیرونی در سامانههای پدافندی و موشکی و نفوذ در سامانهها یا شبکهها بهدست نیامده است.
به هیچ شواهد و قرائنی برای احتمال خرابکاری و جاسوسی در هواپیما نرسیدیم و آثاری از قطعات موشک شلیک شده روی بدنه هواپیما مشهود است و هواپیما بر اثر برخورد با زمین منفجر شده و قطعات آن تا شعاع وسیعی از محل اصابت پراکنده شده که بهلحاظ مسکونی بودن محل با مشکلاتی از نظر جمعآوری قطعات هواپیما و حفظ صحنه مواجه شدیم.
* هفت: دلیل اجازه پرواز
در بامداد روز سانحه با توجه به احتمال حمله هوایی آمریکا به ایران، بخش نظامی برای تأمین امنیت پروازها به بخش غیرنظامی کنترل فضای کشور اطلاع میدهد که تنها پروازهایی مجاز به برخاستن از باند فرودگاهها هستند که از قبل توسط شبکه پدافند شناسایی شده و مجوز پرواز آنها توسط این شبکه صادر شده باشد. بر این اساس، در زمینه رویه برخاستن هواپیماهای خروجی در فرودگاههای تهران تغییری ایجاد میشود و کلیه پروازها باید با اجازه و پس از شناسایی توسط شبکه پدافندی از باند فرودگاه پرواز میکردند و در همه پروازهایی که تا زمان وقوع سانحه و بعد از انجام شده این رویه برقرار بوده است.
مطابق دستورالعملهای موجود اگر حمله هوایی دشمن خارجی به کشور قطعی باشد باید فرمان توقف پروازها صادر شود که برابر شواهد و قرائن و تشخیص سلسله مراتب، احتمال حمله و تهدید فقط وجود داشته است. لذا مراجع مسئول مطابق مقررات به اتخاذ تدابیر کنترلی اکتفا نموده و آسمان روی پروازها به طور کامل بسته نشده است.
* هشت: دلیل تاخیر یک ساعته پرواز ۷۵۲
دلیل این تاخیر، بار اضافی و افزایش وزن هواپیما بیش از استانداردهای فنی به دلیل زدن سوخت مازاد بر عرف پرواز بود که قبل از درخواست مجوز، به خلبان اعلام و با دستور وی طی این یک ساعت بخشی از بار اضافه هواپیما تخلیه میشود و تاخیر پرواز هیچ ارتباطی به بخش کشوری یا لشگری ندارد.
* ۹: ساعت دقیق صعود و سقوط
در ساعت ۵ و ۵۲ دقیقه واحد کنترل تقرب مراقبت پرواز با مرکز کنترل فضای کشور تماس میگیرد و درخواست صدور مجوز میکند و مرکز کنترل کشور یک دقیقه بعد درخواست را به مرکز هماهنگی اعلام میکند و نهایتا با تأیید این مرکز در ساعت ۶ و ۱۲ دقیقه، خلبان مجوز پرواز را از برج مراقبت فرودگاه امام خمینی (ره) دریافت میکند. درساعت ۶ و ۱۲ دقیقه، هواپیما در ارتفاع ۶۰۰ متری هدف موشک پدافند هوایی گرفته و متاسفانه سقوط میکند.
* ۱۰: خطای سامانه و خطای انسانی
یکی از خطاهای تاثیرگذار و عمده در این سانحه، سامانه سیاری است که موشک را شلیک کرده. این سامانه پس از راهاندازی مجدد به دلیل شرایط میدانی، شمال واقعی را دقیق تعیین نمیکند و همین اشتباه فاحش موجب میشود که سمت اهداف شناسایی شده توسط سامانه با اختلافی حدود ۱۰۵ درجه توسط اپراتور مشاهده شود و این خطا، مبنای یک سلسله اشتباهات دیگر قرار میگیرد و در نتیجه سامانه پدافندی دچار اشتباه میشود.
این خطای انسانی در تنظیم مختصات موجب میشود، اپراتور سامانه پدافند هوایی، هواپیما را به عنوان هدفی که از ناحیه شمال غربی در حال نزدیک شدن به تهران است و محل و سمت حرکت آن، ارتباطی با باند پروازی فرودگاه ندارد، در رادار خود مشاهده کند و خط سیر هواپیما با خط سیری که کاربر مشاهده میکرده متفاوت بوده است.
* ۱۱: دلیل خطای انسانی
کاربر سامانه پدافندی، مشخصات هدف شناسایی شده را به مرکز هماهنگی مربوط اعلام میکند ولی پاسخی دریافت نمیکند و اطلاعات ثبت شده نشان میدهد که پیام سامانه دفاعی با مرکز هماهنگی مبادله نشده و قبل از مبادله پیام و دریافت پاسخ، متأسفانه کاربر اقدام به شلیک کرده در حالیکه این قطع ارتباط تنها در حد چند ثانیه بود.
کاربر سوال را میپرسد و منتظر پاسخ نمیشود و بر اساس تشخیص خودش، شلیک را انجام میدهد و انتشار خبری مبنی بر شلیک موشک کروز در سامانه ناشی از مشاهدات نورهای پرتاب شونده در مناطق مرزی توسط دیدهبانان در ساعاتی قبل از وقوع سانحه نیز مزید بر علت میشود.
* ۱۲: مقررات آتش محدود برقرار بود
در سانحه هواپیمای اوکراینی هیچ دستوری مبنی بر شلیک از سوی شبکه به سامانههای پایین دستی صادر نشده و در زمان وقوع سانحه، وضعیت سامانههای پدافندی تحت مقررات «آتش محدود» بوده نه آتش به اختیار، بنابراین صرفا باید با اخذ مجوز از شبکه شلیک صورت میگرفت. تشخیص نهایی متخاصم بودن هدف با شبکه است نه سامانه. خطای فاحشی که اینجا اتفاق افتاد این بود که سامانه بدون اخذ اجازه از شبکه اقدام به شلیک کرد.
* ۱۳: فاصله ۲۶ ثانیهای بین پرتاب اول و دوم
طبق نظرات کارشناسان و نتایج بررسی اولیه هیات قضایی، سامانه پدافندی به صورت فابریک فاقد دوربین دید در شب و سامانه تشخیص دوست از دشمن است،اپراتور این سامانه وقتی هدفی را به عنوان هدف تهدیدکننده شناسایی کند باید به مراکز بالادستی خودش که همان شبکه پدافندی است اعلام نماید و پس از دستور شبکه اقدام کند. دو موشک توسط سامانه پدافندی شلیک شده و بررسی کارشناسان حاکی است که یکی از این موشکها تاثیری روی هواپیما نداشته و موشک دیگر در نزدیکی هواپیما منفجر شده است.
۲۶ ثانیه فاصله شلیکهای اول و دوم بوده ولی متاسفانه در این فاصله زمانی هم، کاربر برای شلیک دوم از شبکه کسب مجوز نمیکند… یک خطا گاهی فاجعه غیرقابل جبرانی را رقم میزند. اعتقاد کارشناسان این است که اگر کاربر سامانه احتیاط لازم را انجام میداد و از تجربه اش استفاده میکرد، این سانحه قابل پیشگیری بود.
* ۱۴: بازداشت عوامل انسانی
افرادی که مجموعه این خطاها را مرتکب شدند کسانی هستند که بازداشت شدند.
* ۱۵: روند بازخوانی جعبه سیاه
جعبههای سیاه در اثر سانحه آسیب فیزیکی دیده و بازخوانی آنها پیچیدگی فنی خاص خود را دارد. جعبههای سیاه با نظارت دادسرای نظامی در محلی پلمب و طبق استانداردهای ایکائو توسط سازمان هواپیمایی کشوری نگهداری شد. از نظر مقررات ایکائو باید کشور بررسی کننده سانحه با حضور کشورهای ذینفع، جعبه سیاه را بازخوانی کند که برای بازخوانی، تمامی اشخاص ذیربط شامل نهاد بررسی سانحه، مقامات قضایی مرتبط، نمایندگان سایر کشورها و نمایندگان ایکائو حضور خواهند داشت.
از آمریکا به عنوان کشور سازنده هواپیما، اوکراین به لحاظ مالکیت هواپیما و کانادا، سوئد و افغانستان به لحاظ اتباعی که داشتند دعوت به همکاری کردیم و جعبه سیاه این مدل از هواپیما تا الان سابقه بازخوانی نداشته است و لابراتوارهای داخلی نیازمند یک مبدل بودند تا بتوانند اطلاعات جعبه سیاه را بازخوانی کنند که آمریکاییها با این موضوع مخالفت کردند و تجهیزات لازم برای بازخوانی را در اختیار ما قرار ندادند در حالی که بازخوانی مطابق مقررات با حضور همه طرفهای ذینفع انجام میشود.
بعد از برگزاری چندین جلسه، در پایان سال گذشته مقرر شد که جعبههای سیاه را به لابراتور مجهز در خارج از کشور ارسال کنیم و دقیقا با همهگیری ویروس کرونا در سراسر جهان مقارن شد و طرف خارجی اعلام کرد که لابراتوارهای ما امکان پذیرش جعبه سیاه را تا زمان فروکش کردن ویروس کرونا ندارند. سازمان هواپیمایی کشوری هم طی نامهای به ایکائو کتبا اعلام کرد که آمادگی ارسال جعبههای سیاه به خارج از کشور را دارد…
کشور اوکراین به عنوان مالک هواپیما اصرار داشت که جعبههای سیاه هواپیما برای بازخوانی به آن کشور فرستاده شود اما آمریکا و کانادا به عنوان کشورهای ذینفع، در مورد توانایی و امکانات فنی لابراتوارهای اوکراین در بازخوانی اطلاعات جعبههای سیاه ابراز تردید کردند. در حال حاضر و بعد از فروکش کردن نسبی بیماری کووید ۱۹، لابراتوارهای فرانسه برای دریافت جعبههای سیاه اعلام پذیرش و آمادگی کردند که با تشخیص سازمان هواپیمایی کشوری به این کشور ارسال شد.