دو روی سکه واکسن ایرانی کرونا
روزنامه هفت صبح | جدا از اینکه احتمالا «مجبوریم» خودمان واکسن کرونا را تولید کنیم و به گفته بعضی‌ها، توان علمی لازم را هم داریم، آیا توان فنی تولید انبوه این واکسن در ایران وجود دارد؟ جواب‌های مختلفی به این سوال داده می‌شود. چه وقتی که تمام شرکت‌های دارویی و موسسه‌های پژوهشی دنیا داشتند برای تولید واکسن کرونا سر و دست می‌شکستند و جهان در تب و تاب شنیدن یک خبر خوب بود، چه وقتی که تعداد شرکت‌ها و موسسه‌هایی که اعلام کردند به واکسن رسیده‌اند از یکی دو تا گذشت، زمزمه‌های زیادی از تلاش برای رسیدن واکسن ایرانی کرونا شنیده می‌شد .
اما وقتی رئیس کل بانک مرکزی آب پاکی را در مورد امکان خرید واکسن خارجی همزمان با بعضی از کشورهای دیگر دنیا روی دستمان ریخت، چهره‌های بیشتری شروع به تاکید روی واکسن تولید داخل کردند؛ از جمله مینو محرز، متخصص بیماری‌های عفونی که حالا چهره شناخته شده‌ای برای ایرانی‌ها محسوب می‌شود اما اعلام کرد ایران تا تابستان به واکسن می‌رسد و بهتر است به جای کوبیدن به در بسته واکسن خارجی روی همین تلاش‌های داخلی تمرکز کنیم.
دیروز هم رئیس ستاد اجرایی فرمان امام(ره) اعلام کرد واکسن شرکت شفا فارمد وابسته به بنیاد برکت ستاد اجرایی فرمان امام(ره) که موفق شده کد اخلاق و کارآزمایی انسانی را از وزارت بهداشت بگیرد، از هفته اول دی ماه وارد فاز آزمایش انسانی می‌شود و خود محمد مخبر رئیس ستاد اجرایی و همه همکارانش آمادگی دارند که در این آزمایش شرکت کنند. اینطور که او گفته واکسن کرونا اگر از آزمایش‌های انسانی که تقریبا ۹۰ روز طول می‌کشد، سربلند بیرون بیاید، ظرف سه تا چهار ماه به تولید انبوه خواهد رسید، یعنی همان اوایل تابستان سال آینده.
*** کجای جهان ایستاده‌ایم؟
* وقتی به کارنامه ایران در زمینه تولید واکسن نگاه می‌کنیم، احساس می‌کنیم واقعا رسیدن به واکسن و بعد هم تولید انبوه آن، اگرچه چندین ماه بعد از کشورهای توسعه یافته، اصلا دور از ذهن نیست. چند مورد را با هم مرور کنیم:
* شاید برای اینکه تاریخچه توانایی ایران برای تولید انواع واکسن‌ها را بررسی کنیم، لازم باشد به زمان عباس‌میرزا و امیرکبیر برویم و آبله‌کوبی هزاران نفر را یادآوری کنیم، روندی که از آن زمان آغاز شد و در سال ۱۳۵۶ که هیچ کدام از کشورهای منطقه توانایی تولید واکسن مورد نیاز خودشان را نداشتند، ایران سالانه ۵۰۰ میلیون واکسن تولید می‌کرد.
* حالا با گذشت نزدیک به ۴۰ سال، پوشش واکسیناسیون ملی، سال‌هاست در ایران بیشتر از ۹۸ درصد است و در این زمینه بین ۲۰ کشور اول دنیا قرار داریم، ۲۰ کشوری که می‌توانند واکسن مورد نیاز تولید داخلی را خودشان تولید کنند و ایران جزو ۱۰ کشور دنیاست که به طور تمام و کمال توان تولید واکسن فلج اطفال را انجام می‌دهد.
* بنابر تحقیقی که آژانس تحقیقات دفاعی سوئد در سال ۲۰۱۳ درباره تولید واکسن در ایران منتشر کرده، «یافتن گزارشی که حاکی از کمبود در تولید یا ناتوانی در تامین نیازهای داخلی به واکسن در ایران باشد امری نامعمول است.» در این گزارش آمده بود که انستیتو پاستور و مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی تقریبا تمام نیازهای داخلی را از نظر کیفی و کمی تامین کرده‌اند.
* طبق آخرین آمارها ایران حداقل ۳۱ نوع واکسن انسانی و دام و طیور تولید می‌کند؛ یعنی در مجموع حدود هشت میلیارد دوز واکسن که علاوه بر تامین نیاز داخلی به ۱۹ کشور آسیایی، آفریقایی و اروپایی صادر می‌شود. مثلا ایران بارها واکسن فلج اطفال، سرخک و کزاز به افغانستان اهدا کرده است.
* با آغاز برنامه واکسیناسیون سراسری در سال ۱۳۶۳ کودکان ایرانی در مقابل دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، سرخک، فلج اطفال و سل ایمن شدند. این برنامه باوجود مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی به‌صورت منظم ادامه یافت تا جایی که یونیسف اذعان کرد: «تنها کشور دنیا که در دوران جنگ شاخص‌های بهداشتی در آن ارتقا یافت و مرگ‌ومیر ناشی از بیماری واگیر نداشت، ایران است.»
* ممکن است با خودتان بگویید توان تولید واکسن که به مرور به دست آمده کجا و تولید و واکسینه کردن میلیون‌ها نفر ظرف مدتی کوتاه کجا اما باید بدانید که ایران سابقه کار مشابهی را دارد، وقتی که در سال ۱۳۷۳ با بسیج ۳۲۰ هزار نفر که خیلی‌هایشان نیروهای داوطلب بودند و تشکیل ۱۷۵ هزار گوره امدادی، وزارت بهداشت وقت توانست فقط در یک روز به حدود ۹میلیون کودک زیر پنج سال واکسن فلج اطفال بزند و به این ترتیب فلج اطفال در ایران ریشه‌کن شد. تأثیر کار به‌قدری شگفت‌آور بود که همان سال یونیسف نامه‌ای به رئیس‌جمهور ایران نوشت و از این اقدام مهم تشکر کرد.
*** چه چیزی عوض شده است؟
با توجه به تمام آنچه در مورد توانایی ایران در زمینه تولید واکسن گفتیم، بعضی از کارشناس‌ها می‌گویند ماجرا نه‌تنها در مورد واکسن کرونا تا اندازه‌ای متفاوت است بلکه طی سال‌های اخیر خیلی اتفاقات دیگری هم افتاده که شاید ما را تا اندازه‌ای مردد کنند. یکی از پژوهشگران قدیمی که سابقه کار با وزارت بهداشت و انستیتو پاستور را دارد.
اما به دلیل انواع حاشیه‌ها نمی‌خواهد اسمی از او برده شود، به هفت‌صبح می‌گوید: «اینجا باید به دو موضوع توجه کنیم، یکی اینکه در مورد واکسن کرونا مسائل مالی اهمیت بسیار زیادی دارد، سال‌هاست که بخش خصوصی در کشورهای مختلف وارد عرصه تولید واکسن شده و سرمایه‌های کلان وارد این حوزه شده است، اتفاقی که در ایران نیفتاده و هنوز تکنولوژی و علم تولید واکسن در اختیار شرکت‌های دولتی است، شرکت‌هایی که همراه با نامساعد شدن وضعیت مالی دولت، از نظر مالی آسیب زیادی دیده‌اند و بعضا توان حفظ پژوهشگران برجسته، حمایت از پروژه‌های علمی بزرگ، واردات تجهیزات به روز دنیا و… را از دست داده‌اند.
مثلا همین سه سال پیش رئیس موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی اعلام کرد که از سال ۲۰۱۸ واکسن خوراکی فلج اطفال باید به واکسن تزریقی تبدیل شود اما این شرکت توان این کار را ندارد چون آن زمان برای این کار ۱۰۰ میلیارد تومان بودجه لازم بود و در اختیار این شرکت دولتی قرار نمی‌گرفت. بنابراین طی سال‌های گذشته شرکت‌های واکسن‌سازی ما از نگاه صرفا دولتی و البته وضعیت نا‌بسامان اقتصادی کشور آسیب زیادی دیده‌اند و جبران این آسیب ظرف چند ماه خیلی دور از ذهن به نظر می‌رسد. خودتان بروید ببینید شرکت‌های داروسازی بزرگ دنیا که به واکسن رسیده‌اند چه هزینه‌هایی کرده‌اند و چه زیرساخت‌هایی داشته‌اند.»
او که یکی از چهره‌های مشهور پژوهش در حوزه دارو است، به تاثیر تحریم‌ها هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «نباید فراموش کنیم که بخش بزرگی از موفقیت ایران در زمینه تولید واکسن نتیجه تعامل بسیار خوب سیستم بهداشت و درمان ما با نهادهای بین‌المللی بوده است، اساسا نگاه به واکسن در دنیا همیشه همینطور بوده و کشورهای مختلف در این زمینه با هم همکاری می‌کرده‌اند اما طی سال‌های اخیر موضوع بسیار تجاری شده و دیگر کمتر از آن تعامل سابق خبری هست، ضمن اینکه تحریم‌ها اینجا هم خودشان را نشان می‌دهند.
سال‌هاست که واکسن به عنوان یک تکنولوژی امنیتی در نظر گرفته می‌شود و ما می‌بینیم که نهادهای تحقیقاتی در بسیاری از کشورهای دنیا همکاری چندانی با مراکز پژوهشی در ایران نمی‌کنند. دانشمندان ایرانی در بسیاری از طرح‌های تحقیقاتی دعوت و پذیرفته نمی‌شوند و… همه اینها به دانش مربوط به واکسن در ایران صدمه زده است، برای همین هم ما می‌گوییم باید تلاش برای رسیدن به واکسن خارجی در کنار تلاش برای تولید واکسن در داخل کشور ادامه داشته باشد.»
