پرچم ایران؛ از نقش کاوه آهنگر تا اصرار حمید ندیمی

داستان قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی‌دهاک (ضحاک) را احتمالا می‌دانید؛ در آن واقعه کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را درهم‌کوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشاند.

فریدون نیز پس از آن که فرمان داد تا پاره چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و بدین‌سان درفش کاویانی پدید آمد. بعدها نیز هر پادشاهی بدان گوهری می‌افزود؛ به گونه‌ای که در شب نیز درفش کاویان می‌درخشید. درفش کاویان نشان جمشید و نشان فریدون نیز نامیده می‌شد. محمد بن جریر طبری در کتاب تاریخ خود به نام «الامم و الملوک» می‌نویسد، درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی‌متر به حساب آوریم، تقریبا پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابوالحسن مسعودی نیز در «مروج الذهب» به همین موضوع اشاره می‌کند.

به روایت اغلب کتاب‌های تاریخی، درفش کاویان زمان ساسانیان از پوست شیر یا پلنگ ساخته شده بود؛ بدون آن که نقش جانوری بر روی آن باشد. هر پادشاهی که به قدرت می‌رسید، تعدادی جواهر بر آن می‌افزود. به هنگام حمله اعراب به ایران در جنگی که در اطراف شهر نهاوند درگرفت، درفش کاویان به دست آنان افتاد و چون آن را همراه با فرش مشهور «بهارستان» نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاری گوهرها، درها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته فضل‌الله حسینی قزوینی در کتاب المعجم: «… سپس بفرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را سوزانیدند.»

پس از حمله تازیان به ایران، ایرانیان تا ۲۰۰ سال هیچ درفش یا پرچمی نداشتند. از آنجایی که علمای اسلام تصویرپردازی و نگارگری را حرام می‌دانستند تا سال‌های مدید هیچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفش‌ها تصویر نمی‌شد.

در سال ۲۵۵ خورشیدی (۹۷۹میلادی) که غزنویان با شکست دادن سامانیان زمام امور را در دست گرفتند، سلطان محمود غزنوی برای نخستین بار دستور داد نقش یک ماه را روی پرچم خود که رنگ زمینه آن یکسره سیاه بود، زردوزی کنند. سپس در سال ۴۱۰ خورشیدی (۱۰۳۱ میلادی) سلطان مسعود غزنوی به انگیزه دلبستگی به شکار شیر دستور داد نقش و نگار یک شیر جایگزین ماه شود و از آن پس هیچگاه تصویر شیر از روی پرچم ملی ایران برداشته نشد تا انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۹ میلادی).

قدیمی‌ترین پرچم شیر و خورشیددار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) همزمان با دوره تیموریان برمی‌گردد. این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه شمس‌الدین کاشانی (یک منظومه از جهانگشایی مغولان) به تصویر کشیده شده‌ است. این مینیاتور که حمله مغولان به حصار شهر نیشابور را نشان می‌دهد. سربازان را نشان می‌دهد که پرچمی مزین به نشان شیر و خورشید در کنار پرچمی دیگر مزین به هلال ماه حمل می‌کنند

در میان شاهان سلسله صفویان که حدود ۲۳۰ سال بر ایران حاکم بودند، تنها شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب اول روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشتند. پرچم شاه اسماعیل یک‌ سره سبز رنگ بود و بر بالای آن تصویر ماه قرار داشت. شاه تهماسب نیز چون خود زاده ماه فروردین (برج حمل) بود، دستور داد به جای شیر و خورشید تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را هم روی پرچم‌ها و هم بر سکه‌ها ترسیم کنند. پرچم ایران در بقیه دوران حاکمیت صفویان سبز رنگ بود و شیر و خورشید را روی آن زردوزی می‌کردند. البته موقعیت و طرز قرار گرفتن شیر در همه این پرچم‌ها یکسان نبوده، شیر، گاه نشسته بوده، گاه نیمرخ و گاه رو به سوی بیننده بوده است. در بعضی موارد هم خورشید از شیر جدا بوده و گاه چسبیده به آن

پرچم ایران تا زمان قاجارها، مانند پرچم اعراب، سه گوشه بوده نه چهارگوش.

نادر شاه توانست ایران را دوباره یکپارچه و متحد کند. در همین دوره بود که تغییراتی در خور در پرچم ملی و نظامی ایران به‌وجود آمد. درفش شاهی یا بیرق سلطنتی در دوران نادرشاه از ابریشم سرخ و زرد ساخته می‌شد و روی آن تصویر شیر و خورشید هم وجود داشت اما درفش ملی ایرانیان در این زمان سه رنگ سبز و سفید و سرخ با شیری در حالت نیمرخ و در حال راه رفتن داشته که خورشیدی نیمه برآمده بر پشت آن بود و در درون دایره خورشید نوشته بود: «المک الله».

در دوران آقامحمدخان قاجار، سر سلسله قاجاریان، چند تغییر اساسی در شکل و رنگ پرچم داده شد، یکی این که شکل آن برای نخستین بار از سه گوشه به چهار گوشه تغییر یافت و دوم این که آغامحمدخان به دلیل دشمنی که با نادر داشت، سه رنگ سبز و سفید و سرخ پرچم نادری را برداشت و تنها رنگ سرخ را روی پرچم گذارد. دایره سفید رنگ بزرگی در میان این پرچم بود که در آن تصویر شیر و خورشید به رسم معمول وجود داشت. با این تفاوت بارز که برای نخستین بار شمشیری در دست شیر قرار داده شده بود.

در زمان فتحعلی شاه بود که استفاده از پرچم سفید رنگ برای مقاصد دیپلماتیک و سیاسی مرسوم شد. سال‌ها بعد امیرکبیر از این ویژگی پرچم‌های سه‌گانه دوره فتحعلی شاه استفاده کرد و طرح پرچم امروزی را ریخت. برای نخستین بار در زمان محمدشاه قاجار (جانشین فتحعلی شاه) تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد. میرزا تقی‌خان امیرکبیر، بزرگمرد تاریخ ایران، دلبستگی ویژه‌ای به نادرشاه داشت و به همین سبب بود که پیوسته به ناصرالدین شاه توصیه می‌کرد شرح زندگی نادر را بخواند. امیرکبیر همان رنگ‌های پرچم نادر را پذیرفت اما دستور داد شکل پرچم مستطیل باشد (بر خلاف شکل سه گوشه در عهد نادرشاه) و سراسر زمینه پرچم سفید، با یک نوار سبز به عرض تقریبی ۱۰ سانتی‌متر در گوشه بالایی و نواری سرخ رنگ به همان اندازه در قسمت پایین پرچم دوخته شود و نشان شیر و خورشید و شمشیر در میانه پرچم قرار گیرد؛ بدون آن که تاجی بر بالای خورشید گذاشته شود. بدین ترتیب پرچم ایران تقریبا به شکل و فرم پرچم امروزی ایران درآمد.

سرانجام در سال ۱۳۵۸ (۱۹۷۹ میلادی) پرچم جمهوری اسلامی مشتکل از سه رنگ سبز، سفید و سرخ تشکیل می‌شود و نشانه جمهوری اسلامی (لا اله الا الله) در وسط آن قرار دارد. طراح اصلی پرچم جمهوری اسلامی ایران دکتر حمید ندیمی است. او استاد درس نظریه و روش‌های طراحی در رشته معماری دانشگاه شهید بهشتی است.

امام خمینی (ره) در ۱۰ اسفندماه سال ۵۷ خواستار تغییر نشان "شیر و خورشید" شده بودند. پس از آن با فراخوان سراسری دولت موقت، طراحی نشان جدید آغاز و طرح‌های بسیاری به دفتر نخست‌وزیری ارسال می‌شود و در ابتدا، طرح شخصی به نام حمید ندیمی مورد قبول واقع نمی‌شود. در مسابقه‌ای که برای طرح آرم جمهوری اسلامی برگزار شد، ابتدا آرم دیگری که در آن یک مشت گره کرده به همراه چند ستاره دیده می‌شد، به تصویب می‌رسد و در نهایت بر روی اسکناس‌های آن دوران چاپ می‌شود.

حمید ندیمی استاد معماری دانشگاه شهید بهشتی طرح آماده شده خود را به دفتر امام خمینی (ره) در قم ارسال می‌کند. وقتی آیت الله هاشمی رفسنجانی طرح آرم را می‌بیند، خدمت امام نشان می‌دهد و درخواست می‌کند که آرم تغییر کند. با تایید امام راحل، هاشمی رفسنجانی فوری دستور می‌دهد تا آرم‌های منتشر شده جمع آوری شوند. همان شب آیت الله هاشمی رفسنجانی با ندیمی تماس می‌گیرد و خبر از تنفیذ آرم توسط امام در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹ می‌دهد و از او می‌خواهد تا روی طرح پرچم نیز کار بکند.

شعار الله اکبر ۱۱ بار در رنگ سرخ و ۱۱ بار در رنگ سبز یعنی ۲۲ بار تکرار می‌شود و این اشاره‌ای است به ۲۲ بهمن ۵۷.