داستان لطیف یک تئوریسین خیلی خشن
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی | تئوریسین خشونت، یکی از فیلمهایی است که در این دوران کرونازده وارد عرصه شبکه نمایش اینترنتی شده و این روزها از طریق «فیلیمو» قابل مشاهده است. در خلاصه فیلم اینطور نوشته شده است:«تئوریسین خشونت مستندی درباره «سید احمد فردید» و اندیشهاش و مخالفت «عبدالکریم سروش» با او است.»
به این ترتیب، فیلم در واقع خوراک جذابی برای همه افرادی است که در جریان مجادلات علوم انسانی اواخر دهه ۵۰ تا اواخر دهه۷۰ ایران بودند. مجادلاتی بین روشنفکرانی که خود را روشنفکر دینی و اصلاح طلب میخواندند و فیلسوفانی که گروه مقابل را بیدین یا حتی ضد دین و البته ضد انقلاب میخواندند.
*** ماجرای مستند چیست؟
این مستند سیاسی - دینی درباره سید احمد فردید است. او فیلسوف بود.در سال ۱۲۹۸ در استان یزد به دنیا آمد و بعد از مدتی به تهران آمد و مزیتش در جوانی این بود که تا توانست زبان یاد گرفت. بعد از آن به آلمان رفت و فلسفه خواند. در آنجا مشتاق هایدگر شد. فیلسوفی که به نزدیکی با اندیشه نازی معروف بود. در اروپا دچار یک تحول فکری هم شد و به قول خود شروع کرد به بازخوانی همه چیز.
دراین بازخوانی اندیشهای تولید شد به نام «غرب زدگی» که فردید آن را به عنوان یک مشکل اجتماعی برای جهان شرق معرفی کرد. نسخه این غرب زدگی از دید او «معنویت» بود و او پیش از انقلاب از این نسخه دفاع کرد. با این حال برخی میگویند که با وجود این نسخه معنوی، او از حیث سیاسی در برابر رژیم سابق قرار نگرفت و تنها بعد از انقلاب بود که انقلابی شد.
بعد از انقلاب فردید اما ماجرای دیگری داشت. ماجرای تقابل او با فلسفهدان جوانی به نام عبدالکریم سروش که در آن زمان در ستاد انقلاب فرهنگی بود و البته بیش از هر کس دیگری به کارل پوپر، اندیشمند اتریشی - انگلیسی ارادت داشت. در نتیجه این تقابل، فردید رفته رفته منزوی شد تا اینکه در سال ۱۳۷۳ درگذشت.
شاگردان فردید معتقدند که عبدالکریم سروش با نفوذی که در ساختار حکومت در آن دوران (مخصوصا با توجه به استیلای چپها یا اصلاح طلبان کنونی در عرصه سیاست) داشت توانست فردید را از تریبونهایش مثل تریبون دانشگاه محروم کند و در مقابل منتقدان فردید در کنار انتقاداتی مثل اینکه او یک «فیلسوف شفاهی» است و اثر مکتوبی ندارد، او را «تئوریسین خشونت» میدانند و معتقدند که رفتارهای نابخردانه و خودسری مثل آنچه بعدا در گروهی مثل «انصار» یا «قتلهای زنجیرهای» دیده شد و همچنین اندیشه فکری حاکم فعلی بر روزنامه «کیهان» ناشی از شاگردانی است که فردید تربیت کرده است.
یک شروع طوفانی
روایت این داستان جذاب خیلی طوفانی شروع میشود. کاتهایی نسبتا کوتاه از یک جلسه درس عبدالکریم سروش، یک سخنرانی داریوش آشوری و البته گفتوگویی با نصرالله پورجوادی که سراسر آن انتقادهای تندی از فردید است. برای چنین مستندی که «خانه مستند انقلاب اسلامی» تهیهکننده آن است؛ عجیب است که چنین تریبونی به این افراد که قاعدتا در طرف مقابل قرار دارند، داده شود ولی اظهارات پخش میشود بدون اینکه احساس کنی دچار تقطیع یا سانسور شده است.
*** دفاع از اندیشه
با این حال مستندساز در بدنه اصلی فیلم تلاش میکند با صحبت با افرادی مثل فرزند فردید یا شاگردان او یا آیت الله قائم مقامی، از هسته اصلی اندیشه فردید یعنی غربزدگی و رجوع به معنویت دفاع کند. بخش بزرگی از فیلم توضیحاتی پیرامون همین اندیشه غربزدگی است که شاید از حوصله هم کمی خارج شود و شاید این حجم از سخنان تئوریک مناسب مستندی که قرار است یک پرتره یا پروفایل از زندگی یک فرد به ما بدهد نباشد اما به هر حال با ریتم تند و البته تصاویر آرشیوی نسبتا جذب در نهایت از ادامه دیدن مستند منصرف نخواهید شد.
*** مصاحبه با بزرگان
یکی از نقاط قوت این فیلم آن است که مستندساز برای روایت زندگی فردید به افراد بسیار بزرگی مراجعه کرده و با آنها مصاحبه کرده است. منوچهر آشتیانی، نصرالله پورجوادی، احسان شریعتی، رضا داوری اردکانی، یوسفعلی میرشکاک و غلامحسین ابراهیمی دینانی برخی از بزرگان حاضر در فیلم هستند که هر یک بریدههایی از داستان فردید را البته از نگاه شخصی خود توصیف میکنند.
در این میان، مشاهده انصاف رضا داوری اردکانی چه وقتی از صادق هدایت حرف میزند و چه زمانی که قرار است انتقادی به فردید داشته باشد، بیاعصابیهای ابراهیمی دینانی البته سبک خاص حرف زدن یوسفعلی میرشکاک که در بسیاری از برشها با سیگار در مقابل دوربین این مستند نشسته به شدت جذاب است.
*** دو نکته انتقادی
فیلم البته بدون اشکال نیست. بیش از آنکه روی زندگی فردید تمرکز داشته باشد، روی اندیشه او تمرکز دارد و از این رو ما در خصوص سبک زندگی او و حتی اینکه آیا ازدواج کرد یا نه و ممر درآمد او در سالهای دوری از دانشگاه (آن هم با توجه به اینکه اثر مکتوبی هم نداشته که از نشر آن ارتزاق کند) هیچ نمیفهمیم. در عین حال، در بیان سیر اندیشه فردید، لزوم رعایت خط سیر زمانی و توالی اتفاقات و رویدادها فراموش میشود و مثلا اندیشه او در دهه ۳۰، شاهدمثالی از یک سخنرانی او در دهه۶۰ میگیرد.
*** شروعی خوب برای یک پژوهش
تئوریسین خشونت فیلم خوبی است هر چند که میشد بهتر از این هم درباره چهرهای مثل فردید فیلم ساخت. بعد از رای دادن حدود ۱۶۰ نفر در وب سایت «فیلیمو» حدود ۷۹درصد از آن راضی بودند. گمان میکنم دست کم برخی از این افراد هم معتقد باشند که «تئوریسین خشونت» آغازی برای یک پژوهش است برای کسی که با این مستند نسبت به اندیشه فردید کنجکاو یا حتی علاقهمند شده است. خوشبختانه حالا دیگر چندین و چند کتاب درباره اندیشه فردید منتشر شده است و میتوان اندیشه او را به صورت مکتوب قضاوت کرد.
*** یک روایت منصفانه
من فکر میکنم باید به سازندگان این فیلم آفرین گفت که اگرچه از خاستگاه اصولگرایی برآمدند اما با عینکی منصفانه به اتفاقات اندیشهای نگاه کردند و حتی فیلمی را که در خصوص جدال بین فیلسوف اصولگرایان یعنی فردید و اصلاحطلبان یعنی سروش ساختند با جملاتی انتقادی از سروش به پایان میرسانند. همین موضوع باعث میشود که حتی اگر در پایان تماشای فیلم، به فردید علاقهمند هم نشده باشید؛ از این روایت منصفانه لذت ببرید.