داستان علوی‌ها؛ از زیدی‌ها تا اسماعیلیه
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی | خاورمیانه مثل یک دیگ جوشان در حال جوشیدن است و بدون شک بخش بزرگی از این حرارت، مربوط به نیروهای شیعی است که به مرکزیت ایران در سراسر این منطقه در چارچوب محور مقاومت در حال مبارزه با آمریکا و البته برخی از متحدان منطقه‌ای آن مثل رژیم صهیونیستی یا رژیم‌های عربی هستند.
با این حال نباید تصور کرد که تمامی این نیروهای متحد در اهداف سیاسی، دارای اشتراکات عقیدتی هم هستند. در فضای مجازی امروز نگاهی داریم به فرقه‌های مختلف شیعه. این تذکر را باید بدهیم که اطلاعاتمان را از ویکی شیعه گرفتیم که سایتی زیرنظر مجمع جهانی اهل بیت است.
یکی از اتهاماتی که مدتی است (به طور مشخص از سال ۲۰۰۴ و بعد از سخنرانی ملک عبدالله، پادشاه اردن) از سوی کشورهای غربی و نیز برخی از کشورهای عربی منطقه به ایران زده می‌شود این است که ایران در منطقه یک «هلال شیعی» راه انداخته است. آن‌ها مدعی هستند که شیعیان یمن، شیعیان شرق عربستان، شیعیان در بحرین، مردم ایران، شیعیان عراق، علویون در سوریه و دست آخر شیعیان لبنان حلقه‌های مختلفی هستند که با کمک هم یک هلال درست کرده‌اند و به یک قدرت ژئوپلتیک تبدیل شده‌اند.
فارغ از هدف «ایران هراسی» نهفته در این حرف، این پرسش مطرح است که آیا واقعا تمام این شیعیان در این کشورها، عقاید دینی مشابهی دارند یا نه. در این هفته فضای مجازی به بهانه تحولات سیاسی خاورمیانه، فهرست فرقه‌های مختلف شیعه را با توجه به مسایل جغرافیای سیاسی مورد بررسی قرار می‌دهیم.
* یک: شیعه امامیه: شیعه امامیه یا اثنی عشری یا دوازده امامی یا جعفری نام مهمترین فرقه در شیعه است که به امامت دوازده امام بعد از پیامبر باور دارند و معتقدند که امام دوازدهم هم نام پیامبر است و از سال ۹۴۰ میلادی، زنده اما در غیبت کبری هستند. شیعه امامیه در حال حاضر قدرتمندترین مذهب شیعه در جهان هم هست چرا که مذهب رسمی در ایران به عنوان بزرگترین کشور شیعه است و حکومت در ایران بر مبنای قواعد این فرقه به حکمرانی می‌پردازد و به طور مثال تمامی قوانین باید از فیلتر شورای نگهبانی بگذرد که قوانین را با شرع شیعه امامیه منطبق می‌کند.
* دو: کیسانیه: اگر این روزها، سریال مختار را دنبال کنید با شخصیتی تاریخی به نام محمد حنفیه آشنا هستید. به جز غُلات شیعه یعنی افرادی که در حق حضرت علی (ع) غلو می‌کنند که شهادت حضرت علی را نپذیرفتند و او را زنده پنداشتند، نخستین فرقه‌ای که در میان شیعیان ایجاد شد، از افرادی بود که به امامت محمد بن حَنَفیه، فرزند حضرت علی(ع) اعتقاد داشتند.
محمد حنفیه در واقعه کربلا امام حسین را یاری نکرد و در مدینه ماند. پس از شهادت امام حسین(ع) بنابر نقلی ابتدا ادعای امامت کرد اما پس از مدتی از این ادعا دست کشید و به امامت پسر برادرش معتقد شد. با این حال، فرقه کیسانیه او را امام خود می‌دانند. فرقه‌ای که البته این روزها در جهان تشیع اثری از آن‌ها وجود ندارد.
* سه: زیدیه: نام شیعیان زیدی این روزها بیش از هر چیز، با حوثی‌ها در یمن گره خورده است. بعد از شهادت امام سجاد، برخی از شیعیان ایشان به امامت فرزند زید بن علی (و نه دیگر فرزند یعنی محمد بن علی که همان امام باقر شیعیان امامیه باشد) اعتقاد پیدا کردند. زیدیه از همان ابتدا اهل قیام به هر قیمتی بودند (و اساسا به تقیه یعنی مصلحت اندیشی اعتقادی ندارند) و زید بن علی نیز در همان دوره علیه اموی‌ها قیام کرد و به شهادت رسید.
این فرقه از دیگر فرق شیعه به تسنن نزدیکترند. نگفتن «حی علی خیر العمل» در اذان و قائل نبودن به متعه یا همان ازدواج موقت از اعتقادات آن‌هاست که مطابق با اهل سنت است. برخی از علمای فرقه‌های اسلامی برای این گروه، سه برخی دیگر هفده و برخی دیگر شش شاخه را توصیف کردند. مردم یمن زیدی مذهب‌اند و تا پیش از برپایی نظام جمهوری، امام ایشان در شهر صنعا زندگی می‌کرد. در دوران معاصر مهمترین سکونتگاه زیدیان کشور یمن است که حدود ۴۵ درصد از جمعیت نزدیک به ۳۰ میلیونی آن را شیعیان تشکیل می‌دهند. (البته حوثی‌ها، نام یکی از فرقه‌های زیدی نیست و نام یک خاندان است)
* چهار: محمدیه: بعد از امام باقر، برخی به امامت محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن معتقد شدند که از نوه‌های امام حسن مجتبی بود. او در تاریخ اسلام به عنوان محمد نفس زکیه مشهور است. محمد نفس زکیه، نخستین قیام‌کننده علوی علیه خلافت بنی عباس است. پدر وی عبدالله محض با نسبت دادن لقب مهدی به او، مردم را به بیعت با وی دعوت کرد. بنی عباس در ابتدا با وی بیعت کردند.
اما پس از سقوط امویان، قدرت را به دست گرفته، با نفس زکیه مخالفت کردند. نفس زکیه علیه منصور عباسی قیام کرد ولی به‌همراه بسیاری از طرفدارانش کشته شد. امام صادق(ع) با بیعت با نفس زکیه به‌عنوان اینکه او مهدی (یعنی امام غایب است)، مخالف بود و از این رو او و نیز فرقه محمدیه که به نوشته برخی بعد از او ایجاد شدند مورد تایید شیعیان امامیه نیستند.
* پنج: اسماعیلیه: اصلی‌ترین انشعاب‌ها در شیعه بعد از شهادت امام جعفر صادق به وجود آمده است اما به جز ناووسیه و فطحیه که دو فرقه کوچک و کم اهمیت و با عمر کم بودند؛ مهمترین فرقه منشعب بعد از این امام، اسماعیلیه است. برخی از شیعیان، بعد از امام صادق به امامت اسماعیل که پیش از وفات پدر درگذشت معتقد شدند و پس از او به امامت محمد بن اسماعیل اعتقاد پیدا کردند. به این فرقه اسماعیلیه گفته می‌شود.
عقاید اسماعیلیه حتی در اصول دین نیز با شیعیان امامیه متفاوت است چرا که به طور مثال، اسماعیلیان اعتقادی به بهشت و دوزخ جسمانی ندارند و در شریعت، آنان هفت رکن طهارت، نماز، زکات، روزه، حج، جهاد و ولایت را دارند که البته رکن ولایت را از مابقی بالاتر و مهمتر می‌دانند. اسماعیلیه خود به شاخه‌های بسیار زیادی تقسیم شده است. اما در حال حاضر دو فرقه از آن باقی مانده است: اسماعیلیه آقاخانیه و اسماعیلیه بهره.
آقاخان‌ها از زمان آقاخان سوم به اروپا مهاجرت کردند. امروزه پیروان فرقه آقاخانیه در کشورهای متعددی پراکنده‌اند. بیشتر آنان در شبه قاره هند و آسیای میانه و بخشی دیگر در کشورهای قاره اروپا و آمریکای شمالی و نیز آفریقا سکونت دارند. خود کریم آقاخان هم (که با ثروت صدها میلیون دلاری یکی از افراد ثروتمند جهان است)، در حال حاضر در اروپا (ظاهرا در پاریس) سکونت دارد. البته او که متولد ژنو است، در فروردین سال جاری اعلام کرد که توانسته شهروندی افتخاری پرتغال را هم دریافت و یک نهاد برای این فرقه در آن کشور نیز تاسیس کند.
* شش: واقفیه: به دو گروه از شیعیان، واقفیه گفته می‌شود. یکی افرادی که بعد از شهادت امام موسی کاظم بر امامت ایشان توقف کردند و از اعتراف به امامت امام رضا سرباز زدند و معتقد بودند که امام کاظم، مهدی موعود است که در غیبت به سر می‌برد و رجعت خواهد کرد. همچنین به گروهی از شیعیان که بر امامت امام حسن عسکری توقف کردند و وی را مهدی موعود دانستند.
* هفت: جعفریه: یکی از آخرین فرقه‌های شیعه ایجاد شده در زمان زیست امامان شیعه است. جعفر بن علی، یکی از فرزندان امام هادی و برادر امام عسکری بود. او در شیعه به جعفر کذاب شهرت پیدا کرده چرا که پس از شهادت برادرش امام حسن عسکری ادعای امامت کرد. جعفر برای تثبیت امامت خود، تولد امام زمان را انکار کرد و مدعی میراث امام عسکری شد. همچنین می‌خواست بر جنازه امام یازدهم نماز بخواند، اما امام زمان مانع او شد. پیروانِ جعفر را جعفریه می‌گفتند.
