خاطرهنگاری با کتابهای فارسی مدارس
روزنامه هفت صبح، یاسر نوروزی | «هفت صبح» به مناسبت آغاز فصل مدارس، مروری دارد بر آنچه در کتابهای فارسی و نگارش و علوم و فنون ادبی کتابهای مدارس میگذرد. نکات جالب این گزارش را از دست ندهید…شاید برای کسانی که دوسهدهه قبل فارغالتحصیل مدارس مختلف در ایران شدهاند، خواندن این گزارش جذاب باشد.
چون تلاش کردهایم نگاهی به کتابهای فارسی و نگارش پایه اول تا دوازدهم بیندازیم و ببینیم چه تغییراتی در آنها حاصل شده. هرچند بحث اصلی تغییر کتابهای مدارس یا تمرکز بر روی تغییرات نیست. آنچه در این گزارش خواهید خواند، چگونگی پرداختن به نامها و چهرههای ادبی ایران در کتابهای مدارس است.
به همین دلیل قریب به ۳۰کتاب دوره تحصیلی(از پایههای اول گرفته تا کتابهای فارسی تخصصی علوم انسانی) را انتخاب کردیم و گشتی در آنها زدیم. شاید برایتان جالب باشد بدانید که مثلا از شاعری نظیر شاملو چه تعداد شعر در کتابهای درسی است، شاید خواندنی باشد بدانید از صادق هدایت چه چیزی در این کتابها آمده است، شاید بخواهید ببینید مثلا حافظ را چگونه معرفی کردهاند، از اشعار عاشقانه سعدی چه غزلی را انتخاب کردهاند و… در هرحال با وجود رویکردهای سیاسی و اجتماعی و نوعی محافظهکاری در تدوین کتابهای درسی، بررسی این جنبهها احتمالا برای خواننده این گزارش خواندنی خواهد بود.
هرچند همچنان بر این باور هستیم که این گزارش به علت کثرت کتابها و گستردگی بحث، ممکن است ایرادهایی داشته باشد چراکه موضوع آن سرآغاز بحثی مفصل برای پایاننامه کارشناسی ارشد و دکترای زبان و ادبیات فارسی است و یک گزارش چندصفحهای طبیعتا گنجای آن نخواهد بود. با این مقدمه سراغ کتابهای مختلف پایه مدارس رفتهایم و از هرکدامشان نکاتی را سوا کردهایم که در ادامه میخوانید.
*** پایه اول: شاعر ترانه معروف مجموعه تلویزیونی «علیکوچولو» در کتاب اول دبستان. نوستاژی: صددانه یاقوت.
برای دانشآموزان نسل اول انقلاب، متولدین اواخر دهه پنجاه و تمام دهه شصتیها این شعر بهشدت نوستالژیک است: «صددانه یاقوت، دسته به دسته/ با نظم و ترتیب یکجا نشسته» شعری در توصیف انار، سروده مصطفی رحماندوست که هنوز هم در کتاب اول دبستان حضور دارد و برای بچهها خوانده میشود.
هرچند کتاب اول دبستان نسبت به آن دههها تغییرات زیادی کرده و اشعار شاعران سرشناس کودک و نوجوان در آن فراوان است؛ ازجمله آثار شکوه قاسمنیا یا ناصر کشاورز. شکوه قاسمنیا را با ترانه «علیکوچولو» در کارتونی با همین عنوان بهخاطر دارید؟ امید آهنگر و فرزانه کابلی در این مجموعه به شهرت رسیدند و بچههای سابق خوب آنها را میشناسند. ناصر کشاورز هم برای والدین و بچهها نامی آشناست؛ مجموعه «میمینی» از این شاعر کودک به چاپهای پیدرپی رسیده و خیلیها با نام و آثارش آشنا هستند.
اما جنبهای آموزشی و فوقالعاده مهم در کتاب اول دبستان درنظر گرفته شده که «راهنمای کتاب» است. در پایان کتاب، بخشی وجود دارد که والدین میتوانند آن را مطالعه کنند و کتابهایی را که معرفی شده برای کودکشان تهیه کنند؛ کتابهایی که عنوان آنها به همراه مؤلف و ناشر آمده است و راهنمای خوبی برای اولیاء بهشمار میآید.
*** پایه دوم: آشنایی بچهها با افسانههای معروف آلمانی «برادران گریم». نوستاژی: ای نام تو بهترین سرآغاز
«ای نام تو بهترین سرآغاز/ بی نام تو نامه کی کنم باز؟» این شعر نظامی را خیلی از ما در دیوان این شاعر بزرگ ایرانی جستوجو نکردهایم؛ بلکه احتمالا از طریق کتابهای درسی بهخاطر داریم. شعری که هنوز هم در کتاب دوم دبستان آورده شده. همزمان در کتاب دوم دبستان، بازنویسیهایی هم اضافه شده؛ ازجمله ماجرای روباه و خروس که بازنویسی آن از متن کلاسیک «مرزباننامه» توسط مرحوم مهدی آذرییزدی انجام شده؛ همان نویسنده معروف کتاب «قصههای خوب برای بچههای خوب».
از بازنویسیهای دیگر هم یکی از حکایات گلستان در باب سوم آمده؛ ماجرای پزشکی که نزد حضرت رسول(ص) آمد و گلایه کرد در این دیار کسی بیمار نمیشود؟ نکته جالب در این کتاب درسی اما تصویرگریهایی است که از آرامگاهها یا مکانهای مشهور انجام شده؛ از مقبره فردوسی گرفته تا حافظ، ارگ بم، بیستون کرمانشاه، تخت جمشید در فارس و حتی برج میلاد. دیگر نکته کتاب اینجاست که کمکم حضور پررنگ ادبیات ترجمه را در آن میبینیم. نه اینکه متن خاصی از جهان انتخاب شده باشد. در پایان کتاب، در بخش راهنمای مطالعه بیشتر، کتاب «قصههایی از افسانههای برادران گریم» معرفی شده که جالب بهنظر میرسد؛ کتابی مشهور براساس افسانههای آلمانی که آثار سینمایی زیادی هم از آن تهیه شده.